ابن یمین
امیر فخرالدین محمود بن امیر یمین‌الدین طُغْرایی فَریومَدی (زاده ۶۸۵ هجری قمری در فریومد از توابع سبزوار، درگذشته ۷۶۹ هجری قمری) فیلسوف، شاعر و بزرگ ترین قطعه‌سرای ایرانی است.
پدرش امیر یمین‌الدین، مردی ادیب و شاعر بود که در زمان سلطان محمد خدابنده می‌زیست و در دستگاه امیران خراسان، به شغل دفتری و طُغْرانویسی اشتغال داشت و ظاهراً از همین روی به «طغرایی» شهرت یافته بود.
سال‌های نخستین زندگانی ابن‌یمین در خراسان گذشت. در دوران جوانی، به تبریز رفت و به درگاه غیاث‌الدین محمد بن رشیدالدین فضل‌الله، وزیر پیوست و آن وزیر را ستایش کرد، ولی کارش در آن شهر دوام نیافت چنان که ناگزیر شد در قطعه‌ای که خطاب به غیاث‌الدین محمد سرود، از او اجازهٔ بازگشت به شهر خویش را بخواهد. قطعهٔ دیگری در دیوان او هست، که نشان از زندگی وی در عراق عجم و بازگشتش به خراسان می‌دهد.
با درگذشت پدر، ابن یمین به جای او منشی امیران سربداران شد. وی در چند جنگ و سفر نیز این امیران را همراهی کرد. در رویدادی که در سیزدهم صفر سال ۷۴۳ هجری قمری، میان ملک معزالدین حسین کرت، با خواجه وجیه‌الدین مسعود سربداری، در زاوه رخ داد و به شکست و فرار خواجه وجیه‌الدین مسعود انجامید؛ دیوان ابن‌یمین در ضمن غارت بنگاه امیر به یغما رفت و بنا به گفتهٔ خواندمیر، خود شاعر نیز در این جنگ، به دست لشکر هرات گرفتار گشت، چون او را پیش ملک بردند، منظور نظر تربیت گردانید و بنا بر آن‌که دیوان ابن‌یمین در آن مصاف تلف گشته بود، قطعه‌ای در آن باب گفت. اما تلاش برای یافتن دیوان او مؤثر نیفتاد و شاعر ناگزیر شد با گردآوردن شعرهای پراکندهٔ خویش از اینجا و آنجا و افزودن اشعاری که پس از رویداد گفته‌شده ساخته بود، دیوانی تازه ترتیب دهد.
او در دوران پیری از دربار فاصله گرفته و تا پایان عمر در زادگاهش، فریومد، ماند.
علاوه بر دیوان اشعار، بعضی منشآت او نیز در کهن‌ترین ویرایش دیوانش که ظاهراً پیش از سال ۹۳۱ هجری قمری نوشته شده، موجود است و دو نامه از آن‌ها نیز انتشار یافته‌است.
آمار
| ردیف | وزن | تعداد ابیات | درصد از کل |
| ۱ | فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مثمن محذوف) | ۲٬۵۲۹ | ۱۸٫۵۲ |
| ۲ | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | ۲٬۱۷۲ | ۱۵٫۹۱ |
| ۳ | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | ۱٬۴۹۸ | ۱۰٫۹۷ |
| ۴ | فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مثمن مخبون محذوف) | ۱٬۴۳۲ | ۱۰٫۴۹ |
| ۵ | فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون) | ۱٬۳۳۰ | ۹٫۷۴ |
| ۶ | مفعول مفاعیل مفاعیل فعل (وزن رباعی) | ۱٬۳۲۲ | ۹٫۶۸ |
| ۷ | مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف یا وزن دوبیتی) | ۷۸۲ | ۵٫۷۳ |
| ۸ | فعولن فعولن فعولن فعل (متقارب مثمن محذوف یا وزن شاهنامه) | ۵۲۳ | ۳٫۸۳ |
| ۹ | مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن (هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف) | ۴۴۸ | ۳٫۲۸ |
| ۱۰ | مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (هزج مثمن سالم) | ۳۹۹ | ۲٫۹۲ |
| ۱۱ | مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن (منسرح مطوی مکشوف) | ۲۱۹ | ۱٫۶۰ |
| ۱۲ | فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف یا وزن مثنوی) | ۱۹۷ | ۱٫۴۴ |
| ۱۳ | مفعول مفاعلن فعولن (هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف) | ۱۵۴ | ۱٫۱۳ |
| ۱۴ | فعولن فعولن فعولن فعولن (متقارب مثمن سالم) | ۱۱۵ | ۰٫۸۴ |
| ۱۵ | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن (مجتث مثمن مخبون) | ۷۹ | ۰٫۵۸ |
| ۱۶ | مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن (هزج مثمن اخرب) | ۷۸ | ۰٫۵۷ |
| ۱۷ | فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مسدس مخبون محذوف) | ۷۱ | ۰٫۵۲ |
| ۱۸ | مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن (رجز مثمن سالم) | ۵۵ | ۰٫۴۰ |
| ۱۹ | فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن (رمل مثمن مخبون) | ۵۰ | ۰٫۳۷ |
| ۲۰ | مفتعلن مفتعلن فاعلن (سریع مطوی مکشوف) | ۴۳ | ۰٫۳۱ |
| ۲۱ | مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن (مضارع مثمن اخرب) | ۴۱ | ۰٫۳۰ |
| ۲۲ | مفعول مفاعلن مفاعیلن (هزج مسدس اخرب مقبوض) | ۳۹ | ۰٫۲۹ |
| ۲۳ | مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن (رجز مثمن مطوی مخبون) | ۳۱ | ۰٫۲۳ |
| ۲۴ | مفتعلن فاعلات مفتعلن فع (منسرح مثمن مطوی منحور) | ۳۰ | ۰٫۲۲ |
| ۲۵ | فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن (رمل مثمن مشکول) | ۱۴ | ۰٫۱۰ |
| ۲۶ | مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن | ۴ | ۰٫۰۳ |
| ردیف | زبان | تعداد ابیات | درصد از کل |
| ۱ | فارسی | ۱۳٬۶۵۵ | ۹۹٫۰۱ |
| ۲ | عربی | ۱۳۷ | ۰٫۹۹ |
| ردیف | قالب شعری | تعداد ابیات | درصد از کل |
| ۱ | قطعه | ۴٬۷۵۸ | ۳۴٫۵۰ |
| ۲ | قصیده | ۳٬۸۰۱ | ۲۷٫۵۶ |
| ۳ | غزل | ۲٬۵۲۲ | ۱۸٫۲۹ |
| ۴ | رباعی | ۱٬۲۷۴ | ۹٫۲۴ |
| ۵ | مثنوی | ۸۶۸ | ۶٫۲۹ |
| ۶ | غزل/قصیده/قطعه | ۲۳۴ | ۱٫۷۰ |
| ۷ | ترکیب بند | ۱۹۷ | ۱٫۴۳ |
| ۸ | مسمط مخمس | ۶۹ | ۰٫۵۰ |
| ۹ | مستزاد | ۶۸ | ۰٫۴۹ |
| ۱۰ | تک بیت | ۱ | ۰٫۰۱ |
منابع کاغذی
