امیرعلیشیر نوایی
میرنظام‌الدین علی‌شیر نوایی (زادهٔ ۸۴۴ ه.ق در هرات - درگذشتهٔ ۹۰۶ ه.ق) شاعر، دانشمند و سیاستمدار برجسته روزگار فرمانروایی تیموریان و معاصر سلطان حسین بایقرا (۸۴۴ – ۹۱۱ ه.ق) بوده است.
او مردی نیکوصفت و دانشمند و شاعر بوده اشعار بسیاری به دو زبان فارسی و جغتایی دارد؛ به همین جهت مشهور به «ذواللسانین» بود. تخلص او در اشعار ترکی «نوایی» و در اشعار فارسی «فانی» است.
وی در سال ۸۴۴ ه.ق در هرات زاده شد و تحصیلات اولیهٔ خود را نزد پدرش کیچکینه بخشی، که از جمله امرای دربار تیموریان بود، کسب کرد و سپس برای ادامهٔ تحصیل به سمرقند رفت. علی‌شیر در خردسالی با سلطان حسین میرزا هم‌درس و هم‌مدرسه بود. نوایی از آن پس به منظور تحصیل معارف و کمالات خراسان و سمرقند و بسیاری از شهرهای دیگر را سیاحت کرد و در آن میان گرفتار فقر و فاقه‌ای سخت شد. با به سلطنت رسیدن سلطان حسین میرزا امیر علی‌شیر به‌حکم دوستی دیرینه به نزد او رفت و به گرمی از سوی وی مورد استقبال واقع گردید. آنچه روشن است او در این هنگام از جمله توانمندترین چهره‌های سیاسی دربار به شما می‌آمده‌است. از جمله مقام‌ها و مناصبی که از سوی سلطان حسین میرزا به امیر علی‌شیر واگذار گردید می‌توان به تصدی مقام مهرداری، امارت دیوان اعلی، حکومت هرات و حکومت استرآباد اشاره داشت. با وجود این، گفتنی است امیر علی‌شیر بیشتر مایل بود تنها ندیم و مشاور سلطان باشد و بدین سبب به تقریب از پذیرش مناصب سیاسی گریزان بود. امیر علی‌شیر سرانجام به سال ۹۰۶ در شهر هرات درگذشت.
وی از مناصب و نفوذ و قدرت سیاسی خود علاوه بر پشتیبانی از ادبیات در توسعهٔ بناهای فرهنگی و تاریخی و خدماتی بهره برد. از جمله مشهورترین آثاری که توسط امیر علی‌شیر بنیاد گردید می‌توان به مجتمع آموزشی اخلاصیه هرات، آرامگاه عطار در نیشابور، کتابخانه امیر علی‌شیر در هرات، آرامگاه جامی در هرات، آبراهه چشمه گیلاس مشهد، آرامگاه شاه قاسم انوار تربت جام، دارالحفاظ و ایوان صحن عتیق حرم امام رضا (ع) در مشهد، کاروانسرای سنگ بست، مسجد جامع ترشیز، رباط اسفراین، رباط چناران (البته برخی این بنا را مربوط به دوره صفوی می‌دانند)، بند طرق مشهد، پل بابا کمال هرات، مدرسه فناییه هرات، مسجد جامع سرخس و … اشاره داشت.
امیرعلیشیر نوایی برجسته‌ترین حامی و بزرگترین پشتیبان فرهنگ در روزگار تیموریان بود و بدین سبب جمعی بزرگ و پرشمار از دانشمندان، عالمان، هنرمندان، شاعران، نویسندگان و عارفان به گرد او فراز آمده بودند. از جمله مشهورترین اینان می‌توان از مورخان نامدار میرخواند و خواندمیر، نقاش سرشناس کمال الدین بهزاد، خوشنویش پرآوازه سلطانعلی مشهدی، دانشمندان و عالمان مشهور واعظ کاشفی و الهی اردبیلی و همچنین شاعر و عارف بزرگ جامی یاد کرد.
آمار
| ردیف | وزن | تعداد ابیات | درصد از کل |
| ۱ | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | ۶۷۷ | ۲۰٫۲۹ |
| ۲ | فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مثمن محذوف) | ۶۶۴ | ۱۹٫۹۰ |
| ۳ | مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (هزج مثمن سالم) | ۵۳۸ | ۱۶٫۱۲ |
| ۴ | فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مثمن مخبون محذوف) | ۵۱۶ | ۱۵٫۴۶ |
| ۵ | مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن (هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف) | ۲۴۱ | ۷٫۲۲ |
| ۶ | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | ۲۱۳ | ۶٫۳۸ |
| ۷ | مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف یا وزن دوبیتی) | ۱۱۸ | ۳٫۵۴ |
| ۸ | مفعول مفاعیل مفاعیل فعل (وزن رباعی) | ۱۱۲ | ۳٫۳۶ |
| ۹ | مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن (رجز مثمن مطوی مخبون) | ۳۸ | ۱٫۱۴ |
| ۱۰ | مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن (رجز مثمن سالم) | ۳۵ | ۱٫۰۵ |
| ۱۱ | فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون) | ۳۳ | ۰٫۹۹ |
| ۱۲ | مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن (مضارع مثمن اخرب) | ۳۲ | ۰٫۹۶ |
| ۱۳ | فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف یا وزن مثنوی) | ۲۰ | ۰٫۶۰ |
| ۱۴ | مفتعلن فاعلات مفتعلن فع (منسرح مثمن مطوی منحور) | ۱۶ | ۰٫۴۸ |
| ۱۵ | فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن (رمل مثمن مشکول) | ۱۵ | ۰٫۴۵ |
| ۱۶ | مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن (هزج مثمن اخرب) | ۱۴ | ۰٫۴۲ |
| ۱۷ | مستفعلن فع مستفعلن فع (متقارب مثمن اثلم) | ۱۳ | ۰٫۳۹ |
| ۱۸ | فعولن فعولن فعولن فعل (متقارب مثمن محذوف یا وزن شاهنامه) | ۹ | ۰٫۲۷ |
| ۱۹ | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن (مجتث مثمن مخبون) | ۷ | ۰٫۲۱ |
| ۲۰ | مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن (منسرح مطوی مکشوف) | ۷ | ۰٫۲۱ |
| ۲۱ | فعولن فعولن فعولن فعولن (متقارب مثمن سالم) | ۷ | ۰٫۲۱ |
| ۲۲ | فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن (رمل مثمن مخبون) | ۶ | ۰٫۱۸ |
| ۲۳ | مفعول مفاعلن فعولن (هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف) | ۲ | ۰٫۰۶ |
| ۲۴ | مفتعلن مفتعلن فاعلن (سریع مطوی مکشوف) | ۲ | ۰٫۰۶ |
| ۲۵ | فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مسدس مخبون محذوف) | ۲ | ۰٫۰۶ |
| ردیف | قالب شعری | تعداد ابیات | درصد از کل |
| ۱ | غزل | ۲٬۰۹۹ | ۶۲٫۹۰ |
| ۲ | قصیده | ۹۶۲ | ۲۸٫۸۳ |
| ۳ | رباعی | ۱۱۲ | ۳٫۳۶ |
| ۴ | ترکیب بند | ۷۰ | ۲٫۱۰ |
| ۵ | قطعه | ۶۷ | ۲٫۰۱ |
| ۶ | مسمط مسدس | ۲۷ | ۰٫۸۱ |
منابع کاغذی
