حافظ

کدوم 'که' زائد؟لاقل درست بشمارین بیت هفتم مصرع اول که ندارههیچ کدومهم ززائد نیست

ای خُــــــرّم از فــروغ رخـت لالـــه‌زار عـمـرباز آ کـه ریـخـت بـی گل رویـت بـهـار عـمـرخطاب به معشوق است : ای محبوب ودلبری که از پرتورخسار تو گلستان زندگانی شاداب و سرسبز می گردد ؛ دوباره باز گرد که بدون گل روی تو، بهار زندگی من صفایی نداردوشکوفه های زندگانی من ریخته وپرپرشده است... .از دیده گر سِـرَشک چو باران چـکد رواستکـانـدر غـمـت چـو بـرق بـشد روزگار عـمـراگر از چشمان من مثل باران اشک بباردبجا و شایسته است وهیچ غیرمعمول نیست زیرا که در غم هجران تو دوران عمر مثل برق سریع گذشت ومن ازفیض وصال تو این چنین محروم وناکام مانده ام ."برق وباران ودیده وسرشک" آرایه های متناسب وزیبایی به وجودآورده اند.این یک‌دو دم که مهلت دیـدار ممکـن ‌ستدریـاب کـار مـا کـه نـه پـیـداست کار عـمـراین مدت کمی که اززندگانی باقی مانده وهنوز فرصت دیدار تو برایم امکان پذیر است را از من دریغ مدار . مرادریاب و به کار و خواسته‌ی من رسیدگی کن و اجازه‌ی دیدار بـده که پایان عمرنامعلوم است . تا کی مـی صـبـوح و شَـکـرخواب بامداد ؟!هُشیار گرد،هان؛ که گـذشت اختیار عـمـراین بیت وبیت بعدی خطاب به معشوق نیست . بیان چگونگیِ سپری شدن عمر واحوالات درونیِ شاعراستمنظورازصبوح ، شراب صبحگاهیست شَکَرخواب :خواب شیرین،خواب خوش در قدیم شراب رااول صبح برای رفع خماری و ایجاد شادابی و سرمستی می‌نوشیدند.شرابخواری صبحگاهی و خواب خوش بامدادی تا کی ؟! بیدارشو و از مستی به در آ که دوران خوش عمر درحال سپری شدن است . دی در گُـذار بـود و نـظـر ســوی مـا نـکــردبـیـچـاره دل، که هیچ نـدیـد از گـذار عـمـرهمانگونه که گفته شد شاعر گویی احوالات درونی وسرگذشت خودرا با خویشتن درمیان نهاده ونجوا وزمزمه می کند:دیروز در (گذار: به معنی محل گذر وکوچه) می‌گذشت و به من توجّهی نکرد ، افسوس که دل بیچاره‌ی من در طول عمرش هیچ خیری ندید .وازلطف و توجّه معشوق بهره مندنگردید.معنی(گذار) در مصرع دوم به معنی گذران و گذشتن است."عمر" نیز دارای ایهام است : 1- زندگی و روزگار 2- معشوق ، معمول است که کسی که عاشق کسی می شود می گوید تو عمر منی...انـدیـشـه از مـحیـط فـنـا نیست هر که رابـر نـقـطـه‌ی دهـان تـو بـاشـد مـدار عـمـراندیشه دراینجا به معنای پروا و ترس است / محیط فنا:یعنی گودال وگرداب نیستی / مدار :محورو مسیر /نقطه ی دهان : نوعی اغراق ومبالغه درمورد کوچکی دهان است . دهان به"نقطه" تشبیه شده‌است.خطاب به معشوق می فرماید:هرکس که محورومسیر عمرش بر گرداگرد دهان کوچک تو باشد ،عاشق تو باشد و به گفته های تو توجّه داشته وپیرو وفرمانبردارتوباشد،هرگز پروایی ازنیستی ونابودی نخواهدداشت.درحکمت وفلسفه ی عرفان،نقطه نماد وحدت است وازهمین نظرگاه حافظ همواره دهان یار را به نقطه تشبیه می کند تا هم معنای کوچکی متبادر گردد وهم معنای وحدت. در هر طرف ز خیل حوادث کمین‌گهی‌ستزان رو عـنـان گسسته‌ دوانـد سـوار عـمـرازآنجاکه ازهرسو بسیاری رویدادهای ناگوار در کمین جان انسانها هست وخطرات فراوانی وجوددارد، به همین سبب است که عمر همچون اسب افسار گیسخته‌ای شتابان می‌تازد تاازحوادث درامان ماند . بی عمر زنـده‌ام من و این بس‌عجب مـدارروز فـراق را کـه نـهـد در شـمـار عـمـر ؟!دوباره شاعر در بیان احوالات درونی خویش،باخودزمزمه می کند ومی فرماید:بی "عمر" بی "تو" زنده ام ،درهجران زندگی می کنم واین موضوع که بی عمر زندگی می کنم زیادعجیب نیست چراکه روزگار فراق وزمان جدایی از معشوق جزو عمر حساب نمی‌شود.بنظرحافظ هرروزی که بدون معشوق و دوست بگذرد هیچ ارزشی ندارد.درجایی دیگرمی فرماید:اوقات خوش آن بود که باوست بسررفتباقی همه بی حاصلی وبی خبری بودحـافــظ ؛ سخن بـگوی که‌برصفحه‌ی جهانایـن نـقـش مـانــَد از قـلمت یـادگار عـمـر ای حافظ شعر بگو ، سخنان نغز وشیرین بگوکه تنها چیزی که در جهان از تو به یادگارخواهدماند همین اشعارهستند.وحقا که این چنین نیز رقم خورد. روانش شادباد.

در بسیاری از نسخ این شعر نیامده و یا به آن با شک و تردید نگاه شده است. آیا علیرغم زیبایی منحصر بفرد این غزل اصالت آت مورد تائید است؟

ای خرم از فروغ رخت لاله زار عمر بازآ که ریخت بی گل رویت بهار عمرای : حرف ندا ، منادا ضمیر مبهم "کسی" محذوف است .خرم: شاد ، شادمان مجازا به معنی سرسبزفروغ : شعاع ، روشنی و تابش آفتاب رخ: چهره ، رخسار فروغ رخ : اضافه استعاری ، رخ به خورشید تشبیه شده سپس مشبه به حذف گردیده و یکی از لوازم و اجزاء خورشید که فروغ است مضاف مشبه شده است . در اصل بوده نور چهره ی مانند خورشید لاله زار : جای روییدن لاله ، جایی که لاله زیاد می روید // لاله : نام گلی پیاز دار و سرخ رنگ و زیبا // زار: پسوند است به معنی مکان روئیدن مانند کشتزار ، بمعنی انبوهی و بسیاری هم آمده است . همینطور حرفی باشد که در محل ّ کثرت اشیاء استعمال کنند.عمر : دیر ماندن و زیستن ، زندگی و زندگانی توضیح : نور و گرمای خورشید باعث رشد گیاهان و رونق و سرسبزی گلزارها میگردد وجود معشوق در زندگی مانند نور خورشید است که موجبات شادی و سرسبزی زندگی عاشق است .خطاب شاعر به معشوق است ، ای معشوق که مانند خورشید هستی و نور چهره ی مانند خورشید تو باعث شادمانی و سرسبزی زندگی من است . بازآ : فعل امر به معنی بازگرد . جمله انشایی امری در معنای ثانویه ی آرزو و تمنا . کاش باز میگشتی که : حرف ربط به معنی چونکه ، برای ای اینکه ، به این دلیل که گل : واژه گل در گذشته اسم خاص بوده است و صرفا برای نامیدن گل سرخ ( ورد ) به کار میرفته و سایر گل ها را با نام خودشان مثل لاله ، شقایق ، سوسن مورد خطاب قرار میدادند . اما امروزه اسم عام است برای نامیدن همه گل ها . گل رویت : گل روی اضافه تشبیهی ، روی و چهره معشوق به گل تشبیه شده است . ریخت : از مصدر ریختن به معنی پراکنده شدن ، بهار : فصل اول هرسال . از آنجا که در این فصل درختان از خواب زمستانی بیدار شده ، شکوفه می آورند و در این فصل شکوفه های رنگارنگ بر شاخه های درختان دیده میشود بهار در معنی مجازی شکوفه به کار می رود .بهار عمر : اضافه استعاری ، عمر یا زندگی مانند درخت یا شاخه ایست که بهار (شکوفه) آورده است . استعاره مکنیه در عمر کاش باز میگشتی که شکوفه ی درخت عمر من بدون (نور و گرمای وجود همچون خورشید ) تو ریخته است . وجود تو مانند خورشید و نور خورشید زندگی مرا شاداب کرده است و غیبتت باعث سردی زندگی من میشود .

بی عمر زنده‌ام من و این بس عجب مدار... روز فراق را که نهد در شمار عمر...

معانی لغات غزل(253)فروغ رخ: تابش نورِ چهره ، کنایه از شادابی و شور ونشاط چهره است .لاله زار: کشتزار لاله.لاله زار عمر:لاله زارزندگی ( اضافه تشبیهی ) عمر به لاله زار تشبیه شده و بیشتر مراد از آن ، دوره جوانی عمر می باشد. گل روی :(اضافه تشبیهی) روی به گّل تشبیه شده.بهار عمر: شکوفه در خت زندگی در اینجا معنی میدهد.مهلت: فرصت.دریاب کار ما: کار ما را دریاب ، به کار ما عنایتی کن، دل مارا به دست آر.می صبوح:شراب بامدادی .بیدار گرد: هشیار شو،بیدار شو.اختیار :بر گزیده و در اصطلاح نجوم به بهترین وقت برای انجام کارهایی مثل سفر و عروسی گفته می شود. اختیار عمر: بخش گزیده عمر ، اوقات مساعد، امکان انتخاب خوب وبد زندگانی .در گذار : در حال گذشتن.گُذار عمر:1)گذشتن عمر، 2) گذشتن معشوق.محیط فنا:فنایی که احاطه کرده است ، نابودی که گرداگرد را فراگرفته است.مَدار عمر:گردش عمر ، دایره گردش عمر.خیل حوادث: سپاه رویدادها ، دام پنهانی.کمینگه:کمینگاه ، سنگر ، حمله ، دام پنهانی .عنان گسسته: لجام گسیخته ، اسبی که سراسیمه و افسار گسیخته باشد.بی عمر:1) بدون حیات و فرجه زندگی ، 2) بدون معشوق .نقش:نوشته ، خطّ ، اثر .معانی ابیات غزل (253)(1) ای آنکه از تابش نور چهره ات ، لاله زار زندگی من سبز وخرم است به سوی من برگرد که بی گل روی تو شکوفه های بهار عمر من بر زمین ریخت.( 2) اشک اگر از دیدگان من به مانند باران فرو بارد جا دارد، زیرا زمان عمر در غم دوری توبه سرعت برق گذشت .(3) در این یکی دو لحظه دیگر که فرصت ملاقات میسر است، توجهی به ما کن که پایان کار زندگی معلوم نیست.(4) تا کی به نوشیدن شراب بامدادی و خواب شیرینصبحگاهی می پردازی ! بیدار وهشیار شو که در ساعات مساعد زندگی و ایام جوانی ، سپری شد.(5) دیروز به راهی می گذشت و نگاهی به ما نکرد . بیچاره دل من که از گذشتن عمر خود ( واگذار معشوق خود)نصیبی عایدش نشد . (6) هر کس که محور گردش عمر ش بر نقطه دهان تو قرار گرفته باشد از نابودی که گرداگرد او را ( دایره وار) احاطه کرده است ترسی ندارد. (7)انبوه پیشامدها ناگوار در هر سو دام گسترده و سنگر گرفته و بدین سبب است که عمر چون توسن افسار گسیخته ، سراسیمه بر هر سو می تازد.(8) من بدون داشتن عمر، زنده هستم ، تعجب مکن . چه کسی روزهای فراق را در شمار شمار زندگانی به حساب می آورد؟ (9) حافظ سخنی و شعری بگو، که تنها اثر قلم تو بر صفحه روزگار به عنوان یادگار عمر باقی می ماند .شرح ابیات غزل (253)وزن غزل: مفعول غاعلات مفاعیل فاعلاتبحر غزل: مضارع مثمن اخرب مکفوف مقصور*این غزل ، بدون ایهام و ونکات و اصطلاحات عرفانی ودر قالب مضامین عاشقانه ساخته و پرداخته شده و حاصل ایام شباب شاعر و به ظن قوی در زمان شاه شیخ ابواسحاق سروده شده است. در این غزل هیچ اثری از گرفتاری و اندوه وناراحتیهایروحی شاعر منعکس نشده و همین دلالت بر این داردکه این شعر در زمان جوانی ودوره آسایش شاعر یعنی حکومت ابو اسحاق سروده شده است. حافظ از آن دسته از شعرایی است که گفتار او آیینه ضمیر اوست و در هر قالب و هر زمینه که شعری سروده اثرات روحی او در آن برهه از زمان در کلامش باز تاب وانعکاس محسوسی دارد.سبک شناسان با مطالعه اشعار ایام جوانی هر شاعر و طرز به کار گیری مضامین و تکیه کلامهای او وپیگیری در اشعار بعدی ، تا حد زیادی می توانند صحت انتساب شعر یا غزلی را به شاعر مدلّل دارند بعنوان مثال در این غزل (اشکچون باران و برق جهنده عمر)و ( می صبوح و شکر خواب بامداد و ( بر نقطه دهان تو باشد مدار عمر) را حافظ بعداً در مراحل مختلفه عمر مختلفه عمر به کرات و هر دفعه به نحوی بازگو کرده است.شرح جلالی بر حافظ – دکتر عبدالحسین جلالی

به نام مهربانی خیلی قابل تامل هست که هرکسی توضیحات و ذهنیات خود رو در اینجا منتقل می کنه و توجهی به توضیحات دیگران نداره یک نکته بیش نیست غم عشق و وین عجب از هر زبان که می شنوم نا مکرر است اما یک حقیقت انکار ناپذیر در اشعار شمس الدین وجود داره و اون عشق بی منتهایی است که به دیدار سلیمان زمان و عالم امکان داره و ارزوی دیدار ان پادشاه عالم رو تا لحظه مرگش در وجودش زنده نگه داشته و مضامین تمام غزلیاتش بر این عشق به صبح صادق سایه افکنده است

ای خُــــــرّم از فــروغ رخـت لالـــه‌زار عـمـرباز آ کـه ریـخـت بـی گل رویـت بـهـار عـمـراین غزل خطاب به معشوق ازلی یعنی خداوند است. ما را پیوند حضور با محبوب اثیری یعنی با جانان گسسته شده است. چرا که بهار زندگی دنیوی را مبذول آمال و آرزو های آفل کرده ایم. بااینهمه در غم هجر؛ از فیض ِوصال محروم و ناکام مانده ام.حالیا مدت اندکی از عمر ِفیزیکی ما باقی مانده لذا هنوز فرصت پیوند و دیدار امکان پذیر است. باشد که جانان ما را دریابد و مقصود از پدیداری ما بر صفحه گیتی محقق گردد.صوفیان قلندر را چنین آداب بود که سخرگاهان، برای رفع خماری و ایجاد شادابی، شراب می‌نوشیدند و سپس خواب ِخوش بامدادی را مُستمسک می کردند تا لمحه ای از گزند و "گـذار عـمـر" در اَمان باشند. "اختیار عمر" بمعنای برگزیده و منظور اوقات مساعد و عهد ِشباب می باشد که امکان انتخاب میان امر دنیوی و متعالی اتفاق می افتد. لذا در این یکی دو فرصتی که باقیست؛ باشد ما را ملاقات با جان ِجانان میسر گردد. ما را رخداد های زندگی احاطه کرده اند ولی مدار عمر را بر زبان عشق اگر بچرخانیم؛ دیدار سلیمان یا پادشاه عالم ممکن خواهد گشت.دیروز همچو هر روز ِدگر، دل بیچاره‌ی ما از دلبستگی ها هیچ خیری ندید. حافظ دراین باره با واژه بیدار کننده هان به ما هشدار میدهد و می فرماید؛ آنکو در پیوند حضوری با جانان قرار گیرد، وی را هرگز "انـدیـشـه از مـحیـط فـنـا نیست". اندیشه دراینجا به معنای پروا و ترس می باشد. منویّـات مادی و این جهانی هرگز مِی ِخرد ِایزدی که از طرف حضرت عشق ارزانی می گردد را جبران نتواند کرد. دهان به تشبیه، جام ِهلالی ِمعشوق است که از آن معرفت اللهی و گفته های هشیاری در حکمت و عرفان پرتوافکن می شود. دهان همان نقطه پرگاری ست که نماد وحدت است و عالم در دایره آن مستتر می باشد.از آنجا که در هر طرف، خیل حوادث کمین کرده و رویدادها اعم از شیرین و ناگوار وقوع یافته و لاجرم سپری می گردند؛ عمر بمثابه اسب افسار گیسخته‌ای ست که شتابان می‌تازد ولی از حوادث در امان نمی باشیم. بی “تو” زندگی همانا مردگی ست؛ چرا که روزگار فراق و زمان جدایی از معشوق اللهی جزو عمر محسوب نمی شود. هر روزی که بدون معشوق اثیری سپری گردد، واجد هیچ ارزش نیست. این سخنان نغز و شیرین یادگاری ست ماندنی که از تو و از بصیرت، پابرجای خواهدماند.

این غزل را استاد مهدی نوریان خیلی خوب شرح کرده‌اند: https://shaareh.ir/jamejahannama9/

بیچاره دل که هیچ ندید از گذار عمر چقدر زیبا تاسف را آهنگین وبا بغض نهفته بیان کرده است

این غزل را "در سکوت" بشنوید

خیلی ممنون از تفسیر دوستان وقتی که خوندمشون از قلم حافظ متعجب شدم :)واقعا لسان الغیبه ♥️