حافظ

از برای زدودن هر گونه شک در بیت ششم به این بیت استاد سخن سعدی توجه فرمایید:دوچشم مست میگونش، ببرد آرام هشیاراندو خواب آلوده بربودند عقل ، از دست بیداران.

باسلامفالی دروصف این غزل: ای صاحب فال، شمادرزندگی مادی گرفتارشده وخودحقیقی تان راکمتربه یادمی آوریدحافظ به شمامژده می دهدوتوصیه میدهدکه درفکرآفریدن لحظاتی خوش باشیدگاه،،باهمدلتان،همرازتان به سفربروید،به،،،،،،،،،،،،،،،گوشه ای پناه ببریدوغمهارافراموش کنید،،،،بکوشیدتااززمان موجودبهترین بهره برداریرابه عمل آورید.زمان بزرگ ترین سرمایه ،،،،،،،شماست،آنراباغم وتردیدازدست ندهید،،،،،،،،،شادباشید.

کنار آب و پـای بـیـد و طبع شعر و یـاری خوش معاشر دلبری شیرین و ساقی گلعذاری خوش طَبع : قریحه ، ذوق و استعداد شاعری معاشر : هم‌صحبت ، همنشینگلعِذار : زیبا روی، بعضی گلعُذارخوانند هردودرست است."بـیـد" از درختانی است که در کنار جوی می‌روید ، نوعی از آن را بید مجنون می‌خوانند و می‌گویند که در عزای مجنون شاخه هایش را از اطراف آویخته و به سوگ نشسته است .این بیت توصیف یک بزم عاشقانه است. شاعردرکارگاهِ خیال، بزمی تصوّرکرده بااین وضعیت:زیرسایه ی بیدی، برلب جویی نشسته باشی و نهال ِذوق ِ شاعری گل کرده باشد .همنشین وهمدَمت زیبارُخی شیرین رفتار وشیرین گفتارباشد و گلچهره ای درمقام ساقی باده ریزدو....دراین بیت حافظ به مددِ طبع روان ِ خویش، چنان واژه ها را باهمدیگرتلفیق وجفت وجورکرده که خودِ واژه ها زحمت و جورِ فعلِ جمله رانیزمی کشند وشنونده به آسانی درمی یابد که ماجرا ازچه قراراست.الا ای دولتی طالع که قـدر وقت می‌دانی گوارا بـادت این عشرت که داری روزگاری خوش ! "دولتی طالع "یعنی ای کسی که بختی بیدار داری وتوانگر وخوش اقبال هستی معنی بیت : باتوهستم ای کسی که خوش اقبالی وتوانگرهستی وارزش ِ وقت رادرک می کنی وازلحظه لحظه های زندگیت به خوبی بهره می بری. (ای کسی که طبع وذوق شعر وشاعری داری و بزم های عیش وعشرت بشرح بیتِ بالاترتیب می دهی) خوشا برسعادتی که داری، گوارای وجودت باشداین شادیخواری وشادی طلبی. خداقوّت که ساعات وایّام دلپذیری را رقم می زنی. حافظ چقدرازصمیم دل وجان گوارا باد می گوید برکسی که برای خودش شادخواری کرده یا درحال عیش وعشرت است. انسان به این حسّ وحال حافظ رشک وحسدمی برد که چگونه حافظ می تواند برای ناشناسی دیگرکه مشغول عیش است اینچنین صمیمانه آرزوی خوشی کند.!؟ تفاوت آدمیان درهمین نکته ی ظریف است. چه بسیارآدمیانی که قادرنیستند خوشی دیگران راتحمّل کنند وچه تیره بختانی که ازشادمانی دیگران دچاریاس واندوه می شوند!حافظِ پاک باطن همیشه از عیش وعشرت وشادکامی دیگران شادمانست ودرغالبِ غزلیّاتش همگان رادعوت به خوش باشی وشادمانی می کند.به جهان تکیه مکن گرقدحی می داریشادی زُهره جبینان خور ونازک بدنانهر آن کس را که در خاطر ز عشق دلبری باری‌ست سپندی گو بر آتش نـِه که داری کار و بـاری خوش معنی بیت: هرکس که عاشق است وباعشق چه زمینی وچه آسمانی، سروکاردارد، دلش درگیرمهر ومحبّت وعاطفه هست،چه درهجران باشد چه دروصال، خوشا براحوالاتش که کاروباری خوش وخرّم دارد بگوئید سپندی دودکند تاازچشم زخم بدخواهان وحسودان درامان ماند.حافظ پاک پندار نگرانست که مبادا عیش وعشرت عاشقان با کینه وحسدِ حاسدان خراب گردد، توصیه می کند که مواظبِ عشقتان باشید که دولتی بس ارزشمند نصیبتان شده است. صحبتِ عافیتت گرچه خوش افتاد ولیجانبِ عشق عزیزاست فرومگذارش عروس طبع را زیورز فکربِکر می بندم بُـوَدکزدست ایّامم به دست اُفتد نگاری خوش عروس طبع : قریحه وذوق شاعری به عروس تشبی شده است.بکر : به معنی دست نخورده، تازه ، نو امّا حافظ "بکر" رابه سببِ عروس بکارگرفته است تا دوشیزگی ِ این عروس برجسته ترومشهودتربوده باشد.معنی بیت : طبع شعریم راچونان عروسی زیبا، با اندیشه ها‌ی تَروتازه و می آرایم تاجلبِ نظرکند به این امید که شاید، ازچرخش روزگار،اقبال به من روکند و دلبری زیبا پیدا کنم . عاشقی پیشه ی ِ حافظ است، اوزندگانی رادرعشق می بیند. اوسعی می کند همیشه کسی به عنوان دلبر ودلستان دردسترس باشد تا عواطف واحساساتش همیشه درغلیان باشد. برای افرادعاشق پیشه، زندگی بدون دلستان زندانی بیش نیست.آنها ازهیچ چیز جزعشق ورزی لذّت نمی برند. آنها با نگاه کردن دررُخسارمعشوق وحتّا بااندوهِ فراق، به حظّی فوق العاده می رسند، حظّی که ازهیچ چیزدیگرحاصل نمی شود. عاشق پیشگی بانظربازی دراصل یکی هستند. اینان به پیرامونِ خویش بانظربازی می نگرند وازهرچیز زیبا ودلستاننده به منبع لایزال زیبایی کشیده می شوند. نظربازی عارفانه با نظربازیی که درمیانِ مردم عوام شایع است تفاوت بنیادین دارد. درنظربازی عامیانه شاید انگیزه ی کار راقوّه ی شهوت وهوا وهوس تامین کند وشخص به ابتذال کشیده شود. لیکن درنظربازی عارفانه به هیچ عنوان شهوت نقشی دررابطه یِ نظرباز وشخص ِ دلستاننده،بازی نمی کند ولذّت وحظّی که حاصل می شودمعنوی و چیزی فراترازشهوت است. حافظ تمام عمرخودرا درعاشق پیشگی، نظربازی ورندانه اندیشیدن گذرانده وبارها تاکیدکرده که این سابقه ی پیشین تاقیامت استمرارخواهد داشت ومِهر مَهرویان را ازسر بیرون نخواهدنمود.مرامِهرسیه چشمان زسربیرون نخواهدشدقضای آسمانست این ودیگرگون نخواهدشدشب صحبتِ غنیمت دان و داد خوشـدلی بـستـان ! که مهتابی دل افروز ست و طرفِ لاله‌زاری خـوش طـَرْفْ : جانب ، گوشه "داد خوشدلی بستان" یعنی به تلافیِ دورانی که به بطالت وبیهودگی وغفلت سپری شد،به عیش وشادمانی بپرداز تاجبران شود."شب ِصحبت" برای رندِ نظرباز،آن هم بامعاشردلبری شیرین،شبی به یادماندنی وخاطره سازاست. شبِ صحبت اگرچنانکه حافظ درمطلع ِ غزل به توصیفِ آن پرداخته، بدان شرح شکل گیرد حتّااگر درظلمات وتاریکی ِ مطلق نیزبوده باشد قطعاً شبی دل افروز ومهتابی خواهدبود. "دل افروز": روشن کننده‌ی دل ،شادی زا معنی بیت :ازشبِ همنشینی با معشوق غافل مباش، باید درچنین شبی که دست می دهد ازلحظه لحظه های آن سودجویی وکام بگیری،چه بسا اوقاتی که بی دوست بیهوده وبه غفلت می گذرد،پس به تلافی ِ آنها درچنین اوقاتِ گرانقدری که کم اتّفاق می افتد عمیقاً وازدرون خوشدلی کن. درچنین شبی اگرماهِ آسمان نیزنبود جای نگرانی نیست، به برکتِ حضور دوست، مَحفل مهتابی خواهدبود حتّااگردرچمنزارنباشی، بازبه یُمن معاشردلبری شیرین،گویی که درجانب لاله‌زاری خرّم و با طراوت بساط چیده ای.گوشمع میاریددراین جمع که امشب درمجلس ِماماهِ رخ ِ دوست تمام است می‌ئی در کاسه‌ی چشم‌ست ساقی را ، بـنـامْ ‌ایزد که مستی می‌کندباعقل ومی‌بخشد خماری خوش کاسه‌ی‌چشم : ایهام دارد : 1- حدقه‌ی چشم 2-چشم به پیاله ی مِی خمار : خواب آلودگی ، بی‌خبریخوش : دلپذیر "به نامْ ایزد" به ضرورتِ وزن، "م" ساکن خوانده می‌شود. "به نام ایزد"درقدیم به جای "ماشاء الله" که عربیست گفته می شد یعنی : "بَه بَه خداوند او را ازچشم بَد محفوظ دارد" "مستی می‌کند با عقل": دو معنا دارد : 1- بدمستی و باعقل ستیزه می‌کند، به عقل بد و بی‌راه می‌گوید 2- عقل را مست و بی خبر می‌سازد. معنی بیت :مرحبابه چشمان ِ ساقی،بلا به دوربادا، دردرونِ آن کاسه(حدقه ی چشم) شرابی ناب است. شرابی که عقل رادیوانه می سازد وطوری مست می سازد که بعدازمستی نیز سردرد وبی حوصلگی به دنبال ندارد. حتّاخماری ِ آن نیز خوشایند ودلپذیراست . شایدحافظ گهگاه شراب هم می خورده، لیکن آنچه که مهمّ است وحافظ رادوست داشتنی ترمی نماید این است که او به شرابِ عشق ،باده ی لَعل لب ومِی چشمانِ ساقی بیشترازخودِ شرابِ انگوری اهمیّت وارزش قایل است. دراصل مستی ِ حافظ باهمین هاست وشرابِ انگوری رابیشتر درمقابله با زُهدِ ریایی به میدان می آورد. چون زاهدِ متظاهر شراب راگناهی نابخشودنی می شمارد لیکن ریاکاری وفریبِ خَلق رانادیده می انگارد. درحالیکه دامنه یِ پیامدهای منفی وآثار زیانبارِ ریاکاری قابل ِ قیاس باتَبعاتِ شرابخواری که بعضاً مفید واثراتِ درمانی نیزداردنیست.! شرابِ بی غَش وساقیّ ِ خوش دودام ِ رَهندکه زیرکان ِ جهان ازکمندشان نرهندبه غفلت عـمر شد حافـظ بـیـا با ما به میخانه که شنگولان خوش‌باشت بـیـامـوزنـد کاری خـوش شنگول :شادمان و شوخ طبعمعنی بیت:ای حافظ عمربه بطالت وبی خبری گذشت وهیچ بهره ای درکسبِ معرفت وآگاهی نبردیم، بهترآنست که با ما به میکده ی معرفت بیایی وازباقیمانده ی عمرت، استفاده ی مطلوب ببری. درآنجا شادکامان ِ شوخ طبع وسرمست، به توکارهای خوشایند وسودمندی خواهند آموخت.دربیت های پیشین دیدیم که حافظ ما رابه آگاهی وعشرت وشادی دعوت کرد. حال دراینجاخودرادرجایگاهِ یک آدم غافل که عمرش دربی خبری سپری وتباه شده نشانده تامایه یِ عبرت باشد برای مخاطبینش که ازخوابِ غفلت بیدارشده وازلحظه لحظه های عمرشان استفاده ی بهینه کنند. حافظ همیشه اینگونه دلسوزانه، مسئولانه وعاشقانه خودرا فدا می کند تا دیگران را به مرزهایِ آگاهی واندیشه ورزی بکشاند. خودراشکست خورده،گناهکار ،خطاکار وغفلت زده معرفی می کند تابه بقیّه تلنگری زده باشد.اوبه جلدِ تیره بختان فرومی رود تا مابامشاهده یِ او ناگزیرباشیم که تیره بختی راتجربه کنیم، اواین تجربه را به رایگان وصمیمانه به ماهدیه می کند بی آنکه مارابشناسد. آری طریق ِعشق ورزیِ بی قیدوشرط همین است. بی آنکه بدانی مخاطب کیست وچه مذهب ومَسلکی دارد. اُفق ِ دیدگاهِ حافظ به وسعتِ انسانیّت است وبرایش فرقی نمی کند که هدیه اش به دست چه کسی می رسد. اودرفکرجمع کردنِ چیزی نبود اوبه فکر بخشیدن بودو تمام ِ لذّتش راهنگام هدیه کردن می برد نه گرفتن.اوحتّا اشعارش رانیز جمع آوری نکرد! درهرمحفلی ،مجلسی،چایخانه ای غزلی می نوشت ودرگوشه ای می گذاشت وپی کارخویش می رفت. اونیک می دانست که جویندگانش آن راخیلی زود خواهندیافت وچون مَرهمی آرام بخش برزخمهایشان خواهندگذاشت. اودنبال شهرت ونام نبود. آگاهی بخشیدن،هدیه بخشیدن وروشن کردنِ چراغ راه زندگانی وازعشق گفتن برای اوتمام خوشبختی بود. دربه انجام رساندنِ رسالت ِ عظیمی که داشت،ازننگ نمی هراسید تاپاکی رانشانمان دهد وازنام بیزاربود تامبادا غرورشهرت، لحظه ای ازجُستن حقیقتِ زندگی وشناساندنِ عشق وی راغافل سازد.ازننگ چه گویی که مرانام زننگ است؟وازنام چه پرسی که مراننگ زنام است؟

کنار آب و پای بید و طبع شعر و یاری خوشمعاشر دلبری شیرین و ساقی گلعذاری خوشبه به! حافظ جان یک چشمش به معاشر و چشم دیگرش به ساقی گلعذار بود.

معاشر دلبری شیرین و ساقی گلعذاری خوشبگزاریم این مرتبه دامن حافظ را پاک ببینیم: دلبر معاشر همان ساقی گلعذار باشد

استاد ساقی/رضا ساقی/سید علی ساقی گرامیسپاسگزارم که حافظانه و عاشقانه تک تک ابیات را شرح داده اید.حافظ و خدای حافظ از شما خشنود باد.همیشه شاد و تندرست باشید

کنار آب و پای بید و طبع شعر و یاری خوشمعاشر دلبری شیرین و ساقی گلعذاری خوشجوی آب کنایه از جریان آب زندگانی در انسان و پای بید یعنی در زیر سایه گسترده زندگی یا خدا ، و همراه خوش مشرب ، دلبر شیرین ادا و ساقی زیبا رو که دمادم جام معرفتش را لبریز از می خرد و هشیاری کند و در این حال طبع و ذوق شعر نیز خواهی نخواهی فوران میکند . اگر دلبر شیرین ادا و لوند همان همراه خوش مشرب و اهل دل باشد که چه بهتر . الا ای دولتی طالع که قدر وقت می‌دانیگوارا بادت این عشرت که داری روزگاری خوشپس ای بخت دمیده ، اگر قدر این اوقات را بدانی که میدانی ، این عشرت حقیقی ست و گوارای وجودت که خوش روزگاری داری . هر آن کس را که در خاطر ز عشق دلبری باریستسپندی گو بر آتش نه که دارد کار و باری خوشعشق زمینی که بر پایه از خود گذشتن تا به معشوق رسیدن باشد تمرینی برای عشق بزرگتر به خدا یا زندگی ست چنانچه مولانا میفرماید : غازی به دست پور خود شمشیر چوبین می دهدتا او در آن استا شود شمشیر گیرد در غزاعشقی که بر انسان بود شمشیر چوبین آن بودآن عشق با رحمان شود چون آخر آید ابتلاپس هر یک از این عشقها که درواقع از یکدیگر جدا نیست بار یافتن به درگاه حضرتش میباشد و جای دود کردن اسفند برروی آتش برای دور ماندن از چشم زخم بد اندیشان را دارد . عروس طبع را زیور ز فکر بکر می‌بندمبود کز دست ایامم به دست افتد نگاری خوشحافظ لطافت طبع خود را به حق مانند عروسی دانسته که آن را به زیباترین ها میآراید ، باشد که پس از گذشت ایام و سالها ، این ابیات زیبا بدست عاشقی با دید خوش زندگی افتاده و از آن بهره ها ببرد . یعنی آن فکرهای بکر را در راه زندگی بکار برد . شب صحبت غنیمت دان و داد خوشدلی بستانکه مهتابی دل افروز است و طرف لاله زاری خوشمیفرماید چنین بزمی که در بیت آغازین غزل ذکر شد نتیجه و داد خوشدلی چنین انسانی ست که با دید زندگی به جهان نگریست و مرکز و دل خود را خوش و زیبا گردانید ، پس بدون شک چنین پاداشی را غنیمت خواهد شمرد زیرا که این بازتاب نور خورشید حضرت معشوق میباشد که مهتاب وار دل او را برافروخته است و از همین روی کنار و یا منطبق بر لاله زار خوش زندگی شده ، یعنی با خدا یا زندگی یکی شده است . میی در کاسه چشم است ساقی را بنامیزدکه مستی می‌کند با عقل و می‌بخشد خماری خوشحافظ تمثیل دیگری آورده ، میفرماید این نگاه از دریچه چشم خدا یا جهان بینی زنده زندگی ست که می و شراب معنوی می خوانندش و جای چنین می در کاسه چشم سالک است و خدا مبارک کند چنین شرابی را ، یعنی برکت محض است چنین شرابی ، زیرا این شراب انسان عاشق را مست میکند در حالی که عقل او را زایل نمی کند و هرچه بیشتر بدهند انسان عاشق با خماری بیشتر طلب میکند . به غفلت عمر شد حافظ بیا با ما به میخانهکه شنگولان خوش باشت بیاموزند کاری خوشپس ای انسانی که عمری را به غفلت گذرانده ای و همه عمر از چیزهای این جهانی مستی و سرخوش طلب میکردی ، از خواب برخیز و برای بدست آوردن رموز دستیابی به می و شراب معنوی ذکر شده با بزرگانی چون حافظ به میخانه قدم بگذار تا کار نیکویی که چنین برکاتی برای انسان به همراه دارد را به تو بیاموزند . شنگولان خوش باش کنایه از انسان هایی ست که با این می معرفت از شادی های گذرای بیرونی دل بریده و به شادی و سرخوشی پایدار درونی رسیده اند .

بیت دوم این غزل در دیوان حافظ به اهتمام تیمور برهان لیمودهی چاپ سال 1374 به جای "دولتی طالع" به این صورت آمده است: الا ای طایر دولت که قدر وقت میدانی ...  با سپاس از دوستان که حاشیه های زیبایی بر این غزل نوشته اند.

به غفلت عمر شد حافظ بیا با ما به میخانه که شنگولان خوش باشت بیاموزند کاری خوش  

این غزل را "در سکوت" بشنوید

شب صحبت غنیمت دان و داد خوشدلی بستان که مهتابی دل افروز است و طرف لاله زاری خوش.....   11.تیر.02 ؛ آه از آن مست که با مردم هوشیار چه کرد....

متاسفانه در روزگاری که ایران زیر هجوم ترک و مغول بیگانه بوده و بیگانه در کشور حاکم بوده روشنفکران آن زمان به ترویج صوفی گری و تارک دنیایی و یا خوش باشی و مدح ایلخانان مغول و ترک میپرداختند جای فردوسی ها خالی بود