حافظ

در توضیح بیت ششم :گفتم ای دل آینه از بهر چیستتا ببیند هر کسی کو شکل کیستآینه آهن برای لون هاست آینه سیمای جان سنگین بهاستآینه جان نیست الا روی یار روی آن یاری که باشد زان دیارهمان طور که اینه اهنی رنگها را منعکس می کند اینه یک انسان خوب که خود را از غبارها زدوده است جانت را همانطور که هست نشان می دهد . نه اینکه بهر مطامعی بعضی چیزها را بزرگ و برخی را کوچک و پاره ای را محو کند .

در مورد "در آ "در بیت چهارم:در آ فعل امر از مصدر در آمدن است.در آمدن در متون و اشعار گذشته معنای وارد شدن داشته است(در=داخل) پس مصرع دوم بیت چهار به این ترتیب مهنا می شود:از در عیش وارد شو و به راه عیب و ننگ پا مگذار.واضح است که عیش در اینجا همچون بسیاری دیگر از کلمات اشعار حافظ استعاره است و منظور از عیش در کلام حافظ همان سرخوشی و مستی روحانی و عرفانی است که در نتیجه ی توجه و کاوش در ذات معشوق (به احتمال زیاد خدا) حاصل می شود.

ساقیا سایه ی ابر است و بهارو لب جویمن نگویم چه کن اَراهل دلی خودتو بگویاهل دل: اهل ذوق و حال، صاحبدلمعنی بیت: ای ساقی، موسم بهاراست ودرزیرسایه ی ابربهاری برلب جویبار نشسته ایم من نمی گویم که دراین شرایط مطلوب چه کاری لازم است انجام دهی اگرتواهل ذوق واهل حال هستی خودت بگو. ساقی به نورباده برافروزجام مامطرب بگوکه کارجهان شدبکام مابوی یک رنگی ازاین نقش نمی‌آیدخیزدَلق آلوده ی صوفی به می ناب بشوییکرنگی : صداقت وبی ریایی"این نقش" کنایه ای حافظانه وطعنه ای رندانه برای خرقه پوشیست. یعنی کسی که خرقه می پوشد درحقیقت بازیگریست که در حال ایفای نقش ،بازی کردن و ریاکاریست. حافظ ازخرقه وخرقه پوشی بیزاراست خرقه بیش ازآنکه نماد تقوا و پرهیزگاری باشدنمادفریب وریاکاریست. کسی که درپی تزکیه ی نفس و پرهیزگاریست نیازی به لباس مخصوص ندارد ودرهرلباسی می تواند به پرورش افکارنیک وتزکیه ی نفس بپردازد.دَلق: خرقه وجامه ی مخصوص صوفیگری.معنی بیت: خرقه چنگی به دل نمی زند ازاین نقش ِخرقه پوشی ووانمودکردن به پرهیزگاری بوی صداقت ودرستی به مشام نمی رسد این لباس به فریبکاری ودورویی آلوده شده است برخیز وبا باده ی ناب که زداینده ی دروغ وریا ونیرنگ است لباس صوفی رابشوی تاپاک ویکرنگ گردد. ساقی بیارآبی ازچشمه ی خراباتتاخرقه هابشوییم ازعُجب خانقاهیسفله طبع است جهان بر کرمش تکیه مکنای جهان دیده ثبات قدم از سفله مجویسفله طبع: بد سرشت وبدنهادثباتِ قدم:وفاداری، پایداری واستقامتمعنی بیت: جهان پرازظلم وبی عدالتیست ،روزگاربدسرشت وبدذات است به بخشش وکرم اودل خوش مکن ای کسی که سرد وگرم روزگار راچشیده ای توباید به تجربه دریافته باشی که همه چیزفناپذیروناپایداراست انتظاروفاداری وپایداری ازچرخ بدنهادِفلک، انتظاری بس عبث وبیهوده است.فی الجمله اعتمادمکن برثبات دهرکاین کارخانه ایست که تغییرمی کننددو نصیحت کنمت بشنو و صد گنج ببراز در عیش درآ و به ره عیب مپویمپوی: طی مکن، مرومعنی بیت: دونصیحت می کنم آنهارا آویزه ی گوش کن تاصدها گنج نصیبت گردد اوّل اینکه عیش وعشرت وشادمانه زیستن راسرلوحه ی امورات خویش قراربده دوّم سعی کن هرگز درپی عیب جویی مباش که این دو رمز رستگاری ونجات است.کمال سِرّمحبّت ببین نه سرّ گناهکه هرکه بی هنرافتد نظربه کند.شُکرآن را که دگرباررسیدی به بهاربیخ نیکی بنشان و رهِ تحقیق بجویبیخ نیکی: نیکی بصورت پنهانی به درختی تشبیه شده است معنی بیت: ای دل به شکرانه ی زنده بودن وبه پاس آنکه دوباره بهارراتجربه می کنی درخت نیکوکاری بنشان ودرپی یافتن حقیقت زندکانی تحقیق وتفحّص کن.ده روزه مِهرگردون افسانه است وافسوننیکی به جای یاران فرصت شماریارروی جانان طلبی آینه را قابل سازورنه هرگز گل و نسرین ندمد زآهن و روی"آینه " دراینجا استعاره ازدل است وقابل ساختن آن تزکیه وپرهیزگاریست نه خرقه پوشی وریاکاری." قابل سازی"کنایه ازبه کمال رسانیدن است. چنانکه درقدیم هنوزجیوه کشف نشده بود آینه راباصیقل دادن فلزات درست می کردند دل رانیزبایدباصیقل دادن(پرهیزگاری وزدودن زنگارهوا وهوس) به کمال رساند تاقابلیّت انعکاس عکس رخساریارراپیداکند.معنی بیت: اگرآرزومنددیدن رخساریار راهستی باید دلِ زنگاربسته راصیقل دهی تا همچون فلّزی که دراثرصیقل تبدیل به آینه می شود قابلیّت انعکاس عکس یاررا پیداکند همانگونه که هرآهن ورویی بدون صیقل خوردن آینه نمی گرددوعکس گل سرخ ونسرین منعکس نمی کند هر دل زنگاربسته ازهوا وهوس نیزنمی تواند عکس رخ جانان رادریافت ومنعکس کند.نظر پاک تواند رخ جانان دیدنکه درآیینه نظرجزبه صفانتوان کردگوش بگشای که بلبل به فغان می‌گویدخواجه تقصیر مفرما گل توفیق ببویخواجه تقصیر مفرما: ای آقا سستی وکوتاهی مکنتوفیق: بهروزی وپیروزی، تایید ومدد الهیگُلِ توفیق: توفیق به گل تشبیه شده است.معنی بیت: گوش دل بازکن وبشنوکه بلبل به آواز وفغان فریادمی زند: ای خواجه وای عزیز، سستی وکوتاهی مکن گامی پیش بگذاروبامیل ورغبت درپی کام دل باش تا توفیق بوییدن گل موفقیّت ومددخداوندنصیبت گردد.گفتی از حافظ ما بوی ریا می‌آیدآفرین برنفست بادکه خوش بردی بویبوی ریا: نشانه های ریا و تزویرخوش بُردی بوی: خوب تشخیص دادیمعنی بیت: ای که گفتی ازگفتاروکردار حافظ بوی ریا وتظاهربه مشام می رسد مرحبا وآفرین برنفس ِتوباد که خوب تشخیص دادی همانگونه که فکرمی کنی حافظ ریاکاراست!گرچه درمصرع دوم این بیت طنزی رندانه نهفته و"آفرین" دراینجا بیشتربع معنای ریشخند وتمسخر آمده است صرف نظرازاین ریشخند،چنانکه ملاحظه می شود حافظ برخلاف زاهد وواعظ که همواره خودرا مقدّس ومنزّه نشان می دهند هرگزادّعای پاکدامنی وصداقت وراستی نمی کند وهرگاه که خودرااز دیدگاه شخص ثالث به دیده ی قضاوت می نگرد غالباً خودرافردی سیاه نامه و گناهکار معرفی می نماید. تازشتی وقباحت گناه رابرجسته ترسازد. وبه عبارتی دیگر حافظ رندانه درجلدِ گناهکارفرومی رود تاسرانجام پس ازپالایش وتزکیه ی درون ازنیکنامی سربرکند درحالی که واعظ وزاهد، جاهلانه درجلدتقوا وپرهیزگاری فرومی روند لیکن درنهایت ازریاکاری وگناه سردرمی آورند.چنانکه می بینیم همین اعتراف واقرارصادقانه ی حافظ به گناه، ووانمود نکردن به تقوا وپرهیزگاری، خود گواهِ روشنی به صداقت وبی ریایی اومبدّل می شود و محبوبیّت واعتبارش رافزونی می بخشد.می خور که شیخ وحافظ ومُفتیّ ومحتسبچون نیک بنگری همه تزویرمی کنند.