خیام

ما چون صُوَریم کاندر او حیرانیم.

برای آشنایی با معنای «فانوسِ خیال» که ابزاری برای سرگرمی در روزگار گذشته بوده، به مقاله محققانه زیر رجوع کنید. تنها با دانستن کارکرد این وسیله است که میتوان معنای درست این رباعی را دریافت!پیوند به وبگاه بیرونی

فانوس خیال وسیلۀ سرگرمی و هنری قدیمی. کاربرد این وسیله از دو قرن پیش از‌میان رفته و اصطلاح‌های مربوط به آن نیز فراموش شده است؛ وسیله‌ای که در فاصلۀ شمع یا چراغ و پردۀ فانوس آن، اشکالی رنگین قرار می‌گرفت تا سایۀ آن بر‌اثر نور شمع یا چراغ بر پردۀ فانوس نمودار شود و به‌سبب تعبیۀ چند اسباب دیگر شکل‌ها به گردش درمی‌آمدند و سایۀ آن‌ها بر روی فانوس دیده می‌شد. چنین وسیله‌ای از قرن 6ق، و احتمالاً سال‌ها پیش از آن، تا 200 سال قبل، در ایران شناخته و معروف بوده و شاعران و فرهنگ‌نویسان در شعرها و فرهنگ‌های خود بارها بدان اشاره کرده‌اند. کهن‌ترین اشاره‌ای که در اشعار و نوشته‌های فارسی تاکنون دیده شده رباعی منسوب به خیام است که وجود و استفاده از این وسیلۀ سرگرمی را در قرن 6ق در ایران مدلل می‌دارد: این چرخ فلک که ما در او حیرانیم/ فانوس خیال از او مثالی دانیم. خورشید چراغ دان و عالم فانوس/ ما چون صوریم کاندرو گردانیم.از قرون 11 و 12ق به‌بعد در شعرها و نوشته‌های فارسی، اشاره به «فانوس خیال» تقریباً رو‌به تزاید گذاشت و فرهنگ‌نویسان آن را در فرهنگ‌های خود وارد کرده، ضمن توضیح و تشریح آن، نمونه‌هایی از شعرهای شاعران را نیز دربارۀ این وسیلۀ نمایش به گواه آوردند و از این شعرها و نوشته‌ها است که ساختار و عمل «فانوس خیال» معلوم می‌شود؛ مثلاً در فرهنگ برهان قاطع (تألیف 1062 ق) «فانوس خیال» چنین تعریف شده است: «فانوسی باشد که در آن صورت‌ها کشند و ‌آن صورت‌ها به هوای آتش چراغ به گردش درآید.» و در فرهنگ رشیدی (تألیف 1064ق) نوشته شده است: «فانوسی است که در او صورت‌ها کشند و آن صورت‌ها به زور دود فتیله بگردد.»؛ اما دقیق‌ترین توصیف از «فانوس خیال»، در فرهنگ غیاث اللغات (تألیف 1242ق) آمده که می‌نویسد: «فانوس خیال و فانوس خیالی، فانوسی باشد که اندرون آن گرد شمع یا گرد چراغ بر چیزی حلقه‌ای، تصاویر از کاغذ تراشیده وصل کنند و آن چیز را به گردش آرند، عکس تصاویر از بیرون فانوس با یک گونه لطف می‌نماید». آنچه از مجموع مطالب فرهنگ‌ها و مفهوم شعرها به‌دست می‌آید این است که این وسیلۀ سرگرمی یا چراغ نمایش، «فانوس خیال، فانوس خیالی و فانوس سرگردان» نام داشته و سایه‌ها بر روی پردۀ بیرونی آن، به وسیلۀ نور شمع یا چراغ منعکس می‌شده است و در دور جدار استوانه یا حلقه داخلی، اشکال سبک وزن مختلفی همچون صورت‌های زیبا، رقاصان در‌حال رقص، صورت پروانه و غیره نقاشی یا بریده و نصب می‌شده، و این استوانه بر‌اثر جریان هوا به دور منشأ نور می‌گردیده و سایۀ صورت‌های رنگین از بیرون فانوس (خارج جدار دوم) مانند پر طاووس، رنگارنگ، دیده می‌شده و اشکالی خیال‌انگیز را به‌وجود می‌آورده است.