مولانا

بخش ۴۷ - بار دیگر رجوع کردن به قصهٔ صوفی و قاضی

گفت صوفی در قصاص یک قفا

سر نشاید باد دادن از عمی

خرقهٔ تسلیم اندر گردنم

بر من آسان کرد سیلی خوردنم

دید صوفی خصم خود را سخت زار

گفت اگر مشتش زنم من خصم‌وار

او به یک مشتم بریزد چون رصاص

شاه فرماید مرا زجر و قصاص

خیمه ویرانست و بشکسته وتد

او بهانه می‌جود تا در فتد

بهر این مرده دریغ آید دریغ

که قصاصم افتد اندر زیر تیغ

چون نمی‌تانست کف بر خصم زد

عزمش آن شد کش سوی قاضی برد

که ترازوی حق است و کیله‌اش

مخلص است از مکر دیو و حیله‌اش

هست او مقراض احقاد و جدال

قاطع جن دو خصم و قیل و قال

۱۰

دیو در شیشه کند افسون او

فتنه‌ها ساکن کند قانون او

۱۱

چون ترازو دید خصم پر طمع

سرکشی بگذارد و گردد تبع

۱۲

ور ترازو نیست گر افزون دهیش

از قسم راضی نگردد آگهیش

۱۳

هست قاضی رحمت و دفع ستیز

قطره‌ای از بحر عدل رستخیز

۱۴

قطره گرچه خرد و کوته‌پا بود

لطف آب بحر ازو پیدا بود

۱۵

از غبار ار پاک داری کله را

تو ز یک قطره ببینی دجله را

۱۶

جزوها بر حال کلها شاهدست

تا شفق غماز خورشید آمدست

۱۷

آن قسم بر جسم احمد راند حق

آنچ فرمودست کلا والشفق

۱۸

مور بر دانه چرا لرزان بدی

گر از آن یک دانه خرمن‌دان بدی

۱۹

بر سر حرف آ که صوفی بی‌دلست

در مکافات جفا مستعجلست

۲۰

ای تو کرده ظلمها چون خوش‌دلی

از تقاضای مکافی غافلی

۲۱

یا فراموشت شدست از کرده‌هات

که فرو آویخت غفلت پرده‌هات

۲۲

گر نه خصمیهاستی اندر قفات

جرم گردون رشک بردی بر صفات

۲۳

لیک محبوسی برای آن حقوق

اندک اندک عذر می‌خواه از عقوق

۲۴

تا به یکبارت نگیرد محتسب

آب خود روشن کن اکنون با محب

۲۵

رفت صوفی سوی آن سیلی‌زنش

دست زد چون مدعی در دامنش

۲۶

اندر آوردش بر قاضی کشان

کین خر ادبار را بر خر نشان

۲۷

یا به زخم دره او را ده جزا

آنچنان که رای تو بیند سزا

۲۸

کانک از زجر تو میرد در دمار

بر تو تاوان نیست آن باشد جبار

۲۹

در حد و تعزیر قاضی هر که مرد

نیست بر قاضی ضمان کو نیست خرد

۳۰

نایب حقست و سایهٔ عدل حق

آینهٔ هر مستحق و مستحق

۳۱

کو ادب از بهر مظلومی کند

نه برای عرض و خشم و دخل خود

۳۲

چون برای حق و روز آجله‌ست

گر خطایی شد دیت بر عاقله‌ست

۳۳

آنک بهر خود زند او ضامنست

وآنک بهر حق زند او آمنست

۳۴

گر پدر زد مر پسر را و بمرد

آن پدر را خون‌بها باید شمرد

۳۵

زانک او را بهر کار خویش زد

خدمت او هست واجب بر ولد

۳۶

چون معلم زد صبی را شد تلف

بر معلم نیست چیزی لا تخف

۳۷

کان معلم نایب افتاد و امین

هر امین را هست حکمش همچنین

۳۸

نیست واجب خدمت استا برو

پس نبود استا به زجرش کارجو

۳۹

ور پدر زد او برای خود زدست

لاجرم از خونبها دادن نرست

۴۰

پس خودی را سر ببر ای ذوالفقار

بی‌خودی شو فانیی درویش‌وار

۴۱

چون شدی بی‌خود هر آنچ تو کنی

ما رمیت اذ رمیتی آمنی

۴۲

آن ضمان بر حق بود نه بر امین

هست تفصیلش به فقه اندر مبین

۴۳

هر دکانی راست سودایی دگر

مثنوی دکان فقرست ای پسر

۴۴

در دکان کفشگر چرمست خوب

قالب کفش است اگر بینی تو چوب

۴۵

پیش بزازان قز و ادکن بود

بهر گز باشد اگر آهن بود

۴۶

مثنوی ما دکان وحدتست

غیر واحد هرچه بینی آن بتست

۴۷

بت ستودن بهر دام عامه را

هم‌چنان دان کالغرانیق العلی

۴۸

خواندش در سورهٔ والنجم زود

لیک آن فتنه بد از سوره نبود

۴۹

جمله کفار آن زمان ساجد شدند

هم سری بود آنک سر بر در زدند

۵۰

بعد ازین حرفیست پیچاپیچ و دور

با سلیمان باش و دیوان را مشور

۵۱

هین حدیث صوفی و قاضی بیار

وان ستمکار ضعیف زار زار

۵۲

گفت قاضی ثبت العرش ای پسر

تا برو نقشی کنم از خیر و شر

۵۳

کو زننده کو محل انتقام

این خیالی گشته است اندر سقام

۵۴

شرع بهر زندگان و اغنیاست

شرع بر اصحاب گورستان کجاست

۵۵

آن گروهی کز فقیری بی‌سرند

صد جهت زان مردگان فانی‌تراند

۵۶

مرده از یک روست فانی در گزند

صوفیان از صد جهت فانی شدند

۵۷

مرگ یک قتلست و این سیصد هزار

هر یکی را خونبهایی بی‌شمار

۵۸

گرچه کشت این قوم را حق بارها

ریخت بهر خونبها انبارها

۵۹

هم‌چو جرجیس‌اند هر یک در سرار

کشته گشته زنده گشته شصت بار

۶۰

کشته از ذوق سنان دادگر

می‌بسوزد که بزن زخمی دگر

۶۱

والله از عشق وجود جان‌پرست

کشته بر قتل دوم عاشق‌ترست

۶۲

گفت قاضی من قضادار حیم

حاکم اصحاب گورستان کیم

۶۳

این به صورت گر نه در گورست پست

گورها در دودمانش آمدست

۶۴

بس بدیدی مرده اندر گور تو

گور را در مرده بین ای کور تو

۶۵

گر ز گوری خشت بر تو اوفتاد

عاقلان از گور کی خواهند داد

۶۶

گرد خشم و کینهٔ مرده مگرد

هین مکن با نقش گرمابه نبرد

۶۷

شکر کن که زنده‌ای بر تو نزد

کانک زنده رد کند حق کرد رد

۶۸

خشم احیا خشم حق و زخم اوست

که به حق زنده‌ست آن پاکیزه‌پوست

۶۹

حق بکشت او را و در پاچه‌ش دمید

زود قصابانه پوست از وی کشید

۷۰

نفخ در وی باقی آمد تا ماب

نفخ حق نبود چو نفخهٔ آن قصاب

۷۱

فرق بسیارست بین النفختین

این همه زینست و آن سر جمله شین

۷۲

این حیات از وی برید و شد مضر

وان حیات از نفخ حق شد مستمر

۷۳

این دم آن دم نیست کاید آن به شرح

هین بر آ زین قعر چه بالای صرح

۷۴

نیستش بر خر نشاندن مجتهد

نقش هیزم را کسی بر خر نهد

۷۵

بر نشست او نه پشت خر سزد

پشت تابوتیش اولیتر سزد

۷۶

ظلم چه بود وضع غیر موضعش

هین مکن در غیر موضع ضایعش

۷۷

گفت صوفی پس روا داری که او

سیلیم زد بی‌قصاص و بی‌تسو

۷۸

این روا باشد که خر خرسی قلاش

صوفیان را صفع اندازد بلاش

۷۹

گفت قاضی تو چه داری بیش و کم

گفت دارم در جهان من شش درم

۸۰

گفت قاضی سه درم تو خرج کن

آن سه دیگر را به او ده بی‌سخن

۸۱

زار و رنجورست و درویش و ضعیف

سه درم در بایدش تره و رغیف

۸۲

بر قفای قاضی افتادش نظر

از قفای صوفی آن بد خوب‌تر

۸۳

راست می‌کرد از پی سیلیش دست

که قصاص سیلیم ارزان شدست

۸۴

سوی گوش قاضی آمد بهر راز

سیلیی آورد قاضی را فراز

۸۵

گفت هر شش را بگیرید ای دو خصم

من شوم آزاد بی خرخاش و وصم

مثنوی نسخهٔ قونیه، کاتب محمد بن عبدالله القونوی، پایان کتابت ۶۷۷ ه.ق » تصویر 580

دوره کامل مثنوی معنوی (به انضمام چهار فهرست اعلام، اسامی رجال و نساء، امکنه و قبایل، کتب، آیات قرآن و فهرست قصص و حکایات) از روی نسخه طبع ۱۹۲۵ - ۱۹۳۳ م در لیدن از بلاد هلاند به کوشش رینولد الین نیکلسون - جلال الدین مولوی محمد بن محمد بن الحسین البلخی ثم الرومی - تصویر ۱۱۲۴

مثنوی معنوی ـ ج ۴ و ۵ و ۶ (براساس نسخه قونیه) به تصحیح عبدالکریم سروش - مولانا جلال الدین محمد بلخی (مولوی) - تصویر ۴۷۸

مثنوی معنوی ( دفتر پنجم و ششم ) بر اساس آخرین تصحیح نیکلسون و مقابله با نسخهٔ قونیه به کوشش حسن لاهوتی - جلال الدین محمد بن محمد مولوی - تصویر ۳۱۱

رضا

۱۳۹۵/۰۸/۰۴ - ۰۶:۴۸:۴۳

قاطع جنگ دو خصم و قیل و قال

رضا

۱۳۹۵/۰۸/۰۴ - ۰۷:۰۱:۳۳

هست تفصیلش به فقه اندر ببین

رضا

۱۳۹۵/۰۸/۰۴ - ۰۷:۱۰:۴۴

نفخ در وی باقی آمد تا مآبمآب به معنای بازگشت است

محمدامین مروتی

۱۳۹۶/۰۸/۲۲ - ۱۲:۴۶:۲۰

شان قاضی و قانون در مثنویمحمدامین مروتیمولانا در دفتر ششم از یک دعوای حقوقی بین یک مردم آزار و یک صوفی سخن می گوید. مرد بیمار به صوفی پس گردنی می زند. صوفی نخست به سائقة نفس و انتقام می خواهد با او درآویزد ولی سپس بر خود مسلط می شود که ممکن است در اثر نزاع، سرم را کورکورانه و از سر جهل بر باد دهم. به خصوص که من ضعیفم و او قوی:گفت صوفی در قصاصِ یک قَفاسر نشاید باد دادن از عَمیبهتر است خود و او را تسلیم قانون و قاضی کنم.:خرقة تسلیم اندر گردنمبر من آسان کرد سیلی خَوردنمبهر این مرده دریغ آید دریغکه قصاصم افتد اندر زیر تیغچون نمی‌تانست کف بر خصم زدعزمش آن شد کِش سوی قاضی بردپس بهتر است کار را به قانون بسپارم که قاضی ترازوی عدل است و پیمانه و وزنه اش از فریبکاری شیطان برکنار و آزاد است:که ترازوی حق است و کیله‌اش مَخلص است از مکر دیو و حیله‌اشمولانا در وصف قاضی می گوید او حقد و کینه و جدال را با قیچی (مقراض) قانون قطع می کند و شیطان فتنه جویی را در شیشه، حبس می کند:هست او مِقراض احقاد و جدالقاطع جن دو خصم و قیل و قالدیو در شیشه کند، افسونِ اوفتنه‌ها ساکن کند، قانون اودشمن متجاوز مجبور است به قانون تمکین کند در حالی که در فقدان محکمه و قاضی نه ظالم راضی است و حدی برای خود می شناسد و نه مظلوم به حقش می رسد:چون ترازو دید خصم پر طمعسرکشی بگذارد و گردد تبعور ترازو نیست گر افزون دهیشاز قِسَم راضی نگردد آگهیشقاضی نمادی از رحمت خداوند در قیامت است:هست قاضی، رحمت و دفع ستیزمولانا خطاب به ظالمِ بی خبر و غافل از مکافات عمل می گوید اگر پرده ای بر چشمت نبود و اگر این دشمنی کردن ها در وجودت نبود، گردون با همه عظمتش بر تو رشک می برد:ای تو کرده ظلمها! چون خوش‌دلی؟از تقاضایِ مکافی غافلی؟یا فراموشت شدست از کرده‌هاتکه فرو آویخت غفلت پرده‌هاتگر نه خصمیهاستی اندر قفاتجرم گردون رشک بردی بر صفاتاما محبوس و محکوم مکافات عمل خواهی شد مگر این که کینه ها را از دل برانی و محبت پیشه کنی:لیک محبوسی برای آن حقوقاندک اندک عذر می‌خواه از عقوق تا به یکبارت نگیرد محتسِبآب خود روشن کن اکنون با محبّمولانا می گوید قاضی برای مافع شخصی حکم نمی کند پس اگر حکم به مرگ طرفی هم بکند، مورد سوال قرار نمی گیرد در حالی که اگر پدری دستش به خون فرزندش آلوده گردد باید حساب پس بدهد. چون از قِبَلِ فرزندش سود شخصی می برد. فرق این دو در آن است که قاضی نماینده قانون و حق است و قاعدتا بی طرف است. ذینفع نیست و منفعت و انگیزة شخصی ندارد:در حد و تعزیر قاضی هر که مُردنیست بر قاضی ضَمان ، کو نیست خُردنایب حقست و سایه ی عدل حقآینه ی هر مستحِق و مستحَقکو ادب از بهرِ مظلومی کندنه برای عِرض و خشم و دخل خودآنک بهر خود زند او ضامنستوآنک بهرِ حق زند او آمنستگر پدر زد مر پسر را و بمردآن پدر را خون‌بها باید شمردزانک او را بهرِ کار خویش زدخدمت او هست واجب بر وَلَداما اگر معلم شاگردش را ضمن تادیب بکشد بر او حرج نیست و نباید بترسد و در امان است:چون معلم زد صبی را شد تلفبر معلم نیست چیزی، لا تخفکان معلم نایب افتاد و امینهر امین را هست حکمش همچنینچرا که شاگرد خدمتکار استاد نیست:نیست واجب خدمت استا بروپس نبود استا به زَجرش کارجوور پدر زد، او برای خود زدستلاجرم از خونبها دادن نرستمولانا نتیجه می گیرد که شرط رستگاری قربانی کردن انگیزه ها و منافع شخصی است:پس خودی را سر ببر ای ذوالفقاربی‌خودی شو، فانیی، درویش‌واروقتی از خودخواهی و منافع شخصی، رستی، هر چه کنی الهی است و رنگ خدایی دارد. چنانچه خدا به پیامبر می گوید در جنگ بدر تو نبودی که تیر و شن انداختی بلکه خدا بود:چون شدی بی‌خود هر آنچ تو کنیما رمیت اذ رمیتی، آمنیمطابق فقه مبین، عهده دار خون خداست نه قاضی که امینِ خداست:آن ضمان بر حق بود نه بر امینهست تفصیلش به فقه اندر مبینمولانا نتیجه می گیرد بهترین سود در بی سودی است و بهترین معامله، معامله فقر و فنا و نیستی است و این همان معامله ای است که منِ مولوی در دکانی به نام مثنوی به راه انداخته ام و اشتغالی جز به معاملة فقر و هدفی به جز فنا، عین بت پرستی است:هر دکانی راست سودایی دگرمثنوی دکّان فقرست ای پسرمثنوی ما دکان وحدتستغیر واحد هرچه بینی آن بُتست

ایلیاد

۱۳۹۶/۱۰/۱۸ - ۱۸:۱۳:۱۰

بت ستودن بهر دام عامه را * هم‌چنان دان کالغرانیق العلیخواندش در سوره والنجم زود * لیک آن فتنه بد از سوره نبودجمله کفار آن زمان ساجد شدند * هم سری بود آنک سر بر در زدنداین ابیات مولوی در مورد آیات شیطانی است که به ماجرای غرانیق مشهوره (غرانیق به معنی مرغان دریایی است) که هم در روایات تاریخی آمده و هم در قرآن این موضوع تأیید شده:و کسانی که کفر ورزی می کنند، چون تو را ببینند فقط به مسخره‌ات می‌گیرند!؟ آیا این همان کسی است که خدایانتان را نماز میگذارد !؟ در حالی که خودشان ، به هدایتگر رحمان خودشان ، کفرورزی می کنند ؟ * وإذا رآک الذین کفروا إن یتخذونک إلا هزوا أهذا الذی یذکر آلهتکم وهم بذکر الرحمن هم کافرون [انبیاء 36]همچنین این آیه :و رویت را برای این احکام و قوانین پایدار محکم نگهدار و از مشرکان مباش به غیر از الله متعال ، خدایانی که نه به تو سود می‌رسانند و نه زیان را نام مبر پس اگر چنین کنی، از کسانی که هدایتگر ما را دروغ می دانند خواهی بود * و أن أقم وجهک للدین حنیفا و لا تکونن من المشرکین (105) ولا تدع من دون الله ما لا ینفعک ولا یضرک فإن فعلت فإِنک إذا من الظالمین [یونس 106]

مهدی رسولی

۱۳۹۷/۱۲/۱۵ - ۱۹:۱۸:۲۷

درباره دوستی که موضوع غرانیق رو آورده:دوست عزیز در آوردن ترجمه، تحریف و سانسور نکن. ترجمه فولادوند از آیه 36 انبیا:و کسانی که کافر شدند چون تو را ببینند فقط به مسخره‏ ات می‏ گیرند [و می‏ گویند] آیا این همان کس است که خدایانتان را [به بدی] یاد می ‏کند در حالی که آنان خود یاد [خدای] رحمان را منکرند (36)ترجمه المیزان از آیه 36 سوره انبیا:و چون کفار تو را ببینند به جز مسخره ات نگیرند، (می گویند): آیا این است که خدایتان را (به زشتی ) یاد می کند، و آنان خودشان قرآن را که یاد آورنده خدای رحمان است منکرند (36).چه دلیلی داره به جای ذکر، نماز بگذاری و وانمود کنی غرانیق و آیات شیطانی به حق اند؟ در حالیکه دلایل کافی وجود داره بر رد این موضوع. لطفا دقت کنید. مولوی هم که معصوم نبوده.تفسیر المیزان از همین آیه: کلمه (ان ) در این آیه نافیه است، و مراد از اینکه فرمود: (ان یتخذونک الا هزوا)، این است که منظور مشرکین از معاشرت با رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله و سلم) را منحصر در استهزای به آن جناب کند، و خلاصه معنا این است که ایشان جز مسخره کردن تو منظور دیگری از آمد و شد با تو ندارند.و تقدیر جمله (اهذا الذی یذکر آلهتکم )، (یقولون اهذا...) و یا (قائلین اهذا الذی...) است، و این جمله حکایت استهزایی است که ایشان می کردند، و استهزایشان همین است که نام او را نبردند، و با ذکر وصف به وی اشاره کردند، و مقصودشان از اینکه گفتند: (آیا این است که خدایان شما را یاد می کند؟) این است که خدایان شما را به بدی یاد می کند، و نیز اگر نام آن جناب را نبردند، منظورشان احترام از خدایان خود بوده، نظیر کلام مشرکین زمان ابراهیم که می گفتند:(سمعنا فتی یذکرهم یقال له ابراهیم ).و جمله (و هم بذکر الرحمن هم کافرون )، در موضع حال است، از ضمیر در (ان یتخذونک )، یا حال است از فاعل (یقولون ) - که گفتیم در تقدیر است - و این به ذهن نزدیک تر است و حاصل کلام این است که مشرکین به تعصب و حمایت از آلهه خود بر تو خشم می گیرند، چون تو درباره آنها می گویی نفع و ضرری ندارند - با اینکه سخن حقی می گویی - مع ذلک جز با استهزاء و اهانت
پاسخت نمی گویند، برای خدا غیرت به خرج نمی دهند، که چرا مردم نسبت به یاد خدا کافرند؟ چون خودشان همان کفارند.

مولانا

بخش ۴۷ - بار دیگر رجوع کردن به قصهٔ صوفی و قاضی

تصاویر و صوت

نظرات

رضا

رضا

رضا

رضا

محمدامین مروتی

ایلیاد

مهدی رسولی