حکیم نزاری
حکیم سعد الدین پسر شمس الدین پسر محمد نِزاری فوداجی بیرجندی قُهستانی در سال ۶۴۵ هجری قمری در روستای فوداج بیرجند به دنیا آمد. وی پس از پایان تحصیلات مقدماتی خود در بیرجند و قاین، به مطالعه ادبیان و علوم متداول زمان خود در قهستان پرداخت. او از جوانی به دیوانی (=کار دولتی) روی آورد. در سال ۶۷۸ هجری قمری به آذربایجان، اران، گرجستان، ارمنستان و باکو رفت و پس از دو سال به قهستان بازگشت و به خدمت امرای خاندان کرت درآمد. اما معاندان وی، ملوک کرت را بر وی برانگیختند تا جایی که معزول شد و اموالش مصادره گشت. نزاری سالهای پایان عمر خود را به انزوا گذراند و به شغل کشاورزی پرداخت. در نام وی و پدرش در برخی منابع اختلاف وجود دارد. وی دارای ۳ فرزند پسر بود که یکی از آنها در عنفوان جوانی در گذشت. حکیم نزاری در سال ۷۲۱ قمری چشم از جهان بسته است. آرامگاه وی در بیرجند و در خیابانی که به نام و افتخار او نامگذاری شده، واقع است.
بسیاری از شعرا و نویسندگان از آن جمله جامی، شاعر و عارف نامدار سده نهم برخی از اشعار حافظ را متأثر از اشعار حکیم نزاری میدانند و به عبارت دیگر معتقدند که حافظ از شیوه نزاری پیروی کرده است.
نزاری هم عصر سعدی بوده است. در کتاب تاریخ آل یاسر مشهور به حسامی واعظ، ضمن بیان هم عصری حکیم نزاری با سعدی آمده است که این دو با هم در شیراز و بیرجند صحبت داشته‌اند و شیخ یکی دو نوبت به عشق صحبت با او از شیراز به بیرجند آمده و ذکر او را در منظومات خود آورده است.
از آثار او می‌توان به دیوان اشعار،سفرنامه، ادب نامه، دستورنامه، مناظره شب و روز و ازهر و مزهر اشاره کرد.
آثار حکیم نزاری قهستانی به همت جمعی از شاعران جوان بیرجند به سرپرستی و پیگیری آقای مصطفی علیزاده و با استفاده از «متن انتقادی دیوان حکیم نزاری قهستانی بر اساس ده نسخه: نه نسخه خطی معتبر کهنسال و متن ماشین شده رسالهٔ دکتری دکتر سید علی‌رضا مجتهدزاده؛ به جمع و تدوین و مقابله و تصحیح و تحشیه و تعلیق و دیباچه مظاهر مصفا؛ به نفقه و اهتمام محمود رفیعی. تهران، انتشارات علمی» در گنجور در دسترس علاقمندان قرار گرفته است. منظومه‌های مثنوی روز و شب و سفرنامه به همت آقای سید محمدرضا شهیم اضافه شده است.
آمار
| ردیف | وزن | تعداد ابیات | درصد از کل |
| ۱ | فعولن فعولن فعولن فعل (متقارب مثمن محذوف یا وزن شاهنامه) | ۳٬۲۹۷ | ۱۷٫۹۲ |
| ۲ | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | ۲٬۷۹۲ | ۱۵٫۱۷ |
| ۳ | فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف یا وزن مثنوی) | ۱٬۸۹۳ | ۱۰٫۲۹ |
| ۴ | فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مثمن مخبون محذوف) | ۱٬۶۶۰ | ۹٫۰۲ |
| ۵ | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | ۱٬۵۴۵ | ۸٫۴۰ |
| ۶ | مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف یا وزن دوبیتی) | ۱٬۰۸۵ | ۵٫۹۰ |
| ۷ | فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون) | ۹۳۷ | ۵٫۰۹ |
| ۸ | فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مثمن محذوف) | ۷۹۸ | ۴٫۳۴ |
| ۹ | مفعول مفاعلن فعولن (هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف) | ۷۰۳ | ۳٫۸۲ |
| ۱۰ | مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (هزج مثمن سالم) | ۵۶۱ | ۳٫۰۵ |
| ۱۱ | مفتعلن فاعلن مفتعلن فاعلن (منسرح مطوی مکشوف) | ۴۵۷ | ۲٫۴۸ |
| ۱۲ | مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن (هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف) | ۳۴۹ | ۱٫۹۰ |
| ۱۳ | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن (مجتث مثمن مخبون) | ۲۵۵ | ۱٫۳۹ |
| ۱۴ | فعولن فعولن فعولن فعولن (متقارب مثمن سالم) | ۲۳۳ | ۱٫۲۷ |
| ۱۵ | مفتعلن فاعلات مفتعلن فع (منسرح مثمن مطوی منحور) | ۲۲۹ | ۱٫۲۴ |
| ۱۶ | مفعول مفاعیل مفاعیل فعل (وزن رباعی) | ۲۲۸ | ۱٫۲۴ |
| ۱۷ | مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن (مضارع مثمن اخرب) | ۲۰۸ | ۱٫۱۳ |
| ۱۸ | مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن (هزج مثمن اخرب) | ۱۹۴ | ۱٫۰۵ |
| ۱۹ | مفتعلن مفتعلن فاعلن (سریع مطوی مکشوف) | ۱۵۶ | ۰٫۸۵ |
| ۲۰ | مستفعلن مستفعلن مستفعلن مستفعلن (رجز مثمن سالم) | ۱۳۵ | ۰٫۷۳ |
| ۲۱ | مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن (رجز مثمن مطوی مخبون) | ۱۳۲ | ۰٫۷۲ |
| ۲۲ | فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مسدس مخبون محذوف) | ۱۲۸ | ۰٫۷۰ |
| ۲۳ | مفعول مفاعلن مفاعیلن (هزج مسدس اخرب مقبوض) | ۱۲۳ | ۰٫۶۷ |
| ۲۴ | فعلات فاعلاتن فعلات فاعلاتن (رمل مثمن مشکول) | ۸۸ | ۰٫۴۸ |
| ۲۵ | فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن | ۵۰ | ۰٫۲۷ |
| ۲۶ | فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن (رمل مثمن سالم) | ۴۶ | ۰٫۲۵ |
| ۲۷ | مستفعلن فع مستفعلن فع (متقارب مثمن اثلم) | ۳۸ | ۰٫۲۱ |
| ۲۸ | فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلاتن (رمل مثمن مخبون) | ۳۸ | ۰٫۲۱ |
| ۲۹ | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلاتن | ۲۳ | ۰٫۱۲ |
| ۳۰ | مستفعلن مستفعلن مستفعلن | ۱۴ | ۰٫۰۸ |
| ۳۱ | مفتعلن مفتعلن مفتعلن مفتعلن (رجز مثمن مطوی) | ۷ | ۰٫۰۴ |
| ردیف | قالب شعری | تعداد ابیات | درصد از کل |
| ۱ | غزل | ۱۳٬۶۱۹ | ۷۴٫۰۱ |
| ۲ | مثنوی | ۴٬۴۷۷ | ۲۴٫۳۳ |
| ۳ | رباعی | ۲۲۸ | ۱٫۲۴ |
| ۴ | ترجیع بند | ۷۱ | ۰٫۳۹ |
| ۵ | غزل/قصیده/قطعه | ۷ | ۰٫۰۴ |
منابع کاغذی
