عنصری
ابوالقاسم حسن بن احمد عنصری بلخی شاعر پارسی‌گوی بلخ، مشهور به عنصری بلخی در سال ۳۵۰ هجری قمری زاده شد. امیر نصر برادر سلطان محمود غزنوی، وی را به غزنه فراخواند. سلطان محمود غزنوی به او توجه نشان داد و به او عنوان ملک‌الشعرایی داد. عنصری در سال ۴۳۱ هجری قمری درگذشت.
دولتشاه سمرقندی در تذکرهٔ خویش در باب عنصری چنین می‌نویسد:
«مناقب و بزرگواری او اظهر من الشمس است و سرآمد شعرای روزگار سلطان محمود بوده و او را ورای طورِ شاعری فضایل بسیار است. و بعضی او را حکیم نوشته‌اند. چنین گویند که در رکاب سلطان محمود همواره چهارصد شاعرِ متعین ملازم بودندی و پیشوا و مقدم طایفۀ شعرا استاد عنصری بود، و همگان بر شاگردی او مقرّ و معترف بودند و او را در مجلس سلطان منصب ندیمی با شاعری ضمّ بود و پیوسته مقامات و غزوات سلطان نظم کردی. او را قصیده‌ای است مطوّل قریب به یکصد و هشتاد بیت که مجموع غزوات و حروب و فتوح سلطان را در آن قصیده به نظم آورده. و در آخر سلطان محمود استاد عنصری را مثالِ ملک‌الشعرایی قلمرو خود ارزانی داشت و حکم فرمود در اطراف ممالک هر کجا شاعری و خوشگویی باشد سخن خود بر استاد عرضه دارد تا استاد غث و ثمین آن را منقح کرده، در حضرت اعلی به عرض رساند؛ و همه روز مجلس استاد عنصری، شعرا را مقصدی معیّن بود، و او را جاهی و مالی عظیم بدین جهت جمع شده، و فردوسی او را در نظم شاهنامه تحسین بلیغ می‌کند و آن حکایت به جایگاه خود خواهد آمد، و الله و اعلم.»
اشعار بازمانده از عنصری به حدود دو هزار بیت می‌رسد که به نقل از مجمع‌الفصحا اصل این دیوان سی‌هزار بیت بوده است و شامل قصیده، غزل، رباعی، قطعه، ترکیب‌بند، و مثنوی است. بیشتر قصیده‌های او در ستایش سلطان محمود غزنوی و مسعود غزنوی است. در قصیده‌ها و غزل‌های عنصری اصطلاحات حکمت و منطق نیز وجود دارد. قصیده‌های عنصری بی مقدمه است و بیشتر به وصف می‌پردازد. مهم‌ترین مثنوی‌های عنصری عبارتند از: وامق و عذرا، شادبهر و عین‌الحیات، و سرخ‌بت و خنگ‌بت.
آثار این شاعر بزرگ بر اساس کتاب دیوان عنصری بلخی به تصحیح و مقدمهٔ دکتر سید محمد دبیر سیاقی انتشارات کتابخانۀ سنائی و به همت آقای سیاوش جعفری در گنجور در دسترس قرار گرفته است.
آمار
| ردیف | وزن | تعداد ابیات | درصد از کل |
| ۱ | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن (مجتث مثمن مخبون محذوف) | ۱٬۵۵۰ | ۴۰٫۹۹ |
| ۲ | فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مثمن محذوف) | ۵۶۹ | ۱۵٫۰۵ |
| ۳ | مفاعیلن مفاعیلن فعولن (هزج مسدس محذوف یا وزن دوبیتی) | ۴۵۸ | ۱۲٫۱۱ |
| ۴ | فعولن فعولن فعولن فعل (متقارب مثمن محذوف یا وزن شاهنامه) | ۲۹۶ | ۷٫۸۳ |
| ۵ | فعلاتن مفاعلن فعلن (خفیف مسدس مخبون) | ۲۹۳ | ۷٫۷۵ |
| ۶ | مفعول مفاعیل مفاعیل فعل (وزن رباعی) | ۱۶۰ | ۴٫۲۳ |
| ۷ | فعولن فعولن فعولن فعولن (متقارب مثمن سالم) | ۱۳۵ | ۳٫۵۷ |
| ۸ | مفعول مفاعیل مفاعیل فعولن (هزج مثمن اخرب مکفوف محذوف) | ۱۱۶ | ۳٫۰۷ |
| ۹ | مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف) | ۱۱۳ | ۲٫۹۹ |
| ۱۰ | مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (هزج مثمن سالم) | ۷۱ | ۱٫۸۸ |
| ۱۱ | مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن (هزج مثمن اخرب) | ۴ | ۰٫۱۱ |
| ۱۲ | مفعول مفاعلن فعولن (هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف) | ۳ | ۰٫۰۸ |
| ۱۳ | فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (رمل مسدس محذوف یا وزن مثنوی) | ۲ | ۰٫۰۵ |
| ۱۴ | مفاعیل فاعلات مفاعیل فاعلن | ۲ | ۰٫۰۵ |
| ۱۵ | فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مثمن مخبون محذوف) | ۲ | ۰٫۰۵ |
| ۱۶ | مفتعلن فاعلات مفتعلن فع (منسرح مثمن مطوی منحور) | ۱ | ۰٫۰۳ |
| ۱۷ | مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلاتن (مجتث مثمن مخبون) | ۱ | ۰٫۰۳ |
| ۱۸ | متفعلن متفعلن متفعلن متفعلن | ۱ | ۰٫۰۳ |
| ۱۹ | فعلاتن فعلاتن فعلن (رمل مسدس مخبون محذوف) | ۱ | ۰٫۰۳ |
| ۲۰ | مستفعلن فعلن مستفعلن فعلن (بسیط مخبون) | ۱ | ۰٫۰۳ |
| ۲۱ | مفعول مفاعلن مفاعیلن (هزج مسدس اخرب مقبوض) | ۱ | ۰٫۰۳ |
| ۲۲ | مفعول فاعلات مفاعیلن (مضارع مسدس اخرب مکفوف) | ۱ | ۰٫۰۳ |
| ردیف | قالب شعری | تعداد ابیات | درصد از کل |
| ۱ | قصیده | ۳٬۳۳۲ | ۸۸٫۱۲ |
| ۲ | مثنوی | ۱۸۲ | ۴٫۸۱ |
| ۳ | رباعی | ۱۵۴ | ۴٫۰۷ |
| ۴ | غزل/قصیده/قطعه | ۱۰۹ | ۲٫۸۸ |
| ۵ | نامشخص | ۲ | ۰٫۰۵ |
| ۶ | قطعه | ۲ | ۰٫۰۵ |
منابع کاغذی
