سعدی

غزل ۱۶۶  وزن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن  ۱_هرکه چیزی دوست دارد ، جان و دل بر وی گمارد هرکه محرابش تو باشی ، سر زخلوت بر نیارد [محراب : جایی در مسجد که امام در آنجانماز می گزارد ، قبله / خلوت : عزلت و گوشه نشینی / گماشتن : سپردن / کنایه : سر بر آوردن از چیزی (روی بر گرداندن و ترک کردن چیزی ]  معنی بیت اول  هرکس چیزی را دوست دارد، جان و دل خویش را بر آن متمرکز می سازد .هرکس در برابر محراب تو سر بر سجده نهد ، راضی نمی شود که از آن خلوت سر بر دارد. ۲_روزی اندر خاکت افتم ، ور به بادم می رود سر کان که در پای تو میرد، جان به شیرینی سپارد  [کنایه : در خاک افتادن و به باد رفتن سر ( نابود و تباه شدن ، فدا گشتن ) معنی بیت دوم  اگر روزی سرم به باد رود ،در خاکت می افتم ، زیرا کسی که در زیر گام های تو می میرد ، با شاد مانی و خوشی جان می سپارد . ۳_من نه آن صورت پرستم کز تمنای تو مستم  هوش من دانی که برده ست؟ آنکه صورت می نگارد [تمنّا : امید و آرزو /هوش بردن : مست و مدهوش /کنایه : آن که صورت می نگارد ( خداوند است که همه ء صورتها را می آفریند و نقش می زند ) /تشطیر : صورت پرستم ، مستم ] معنی بیت سوم  من آن صورت پرستی که از تمنای تو مست شود نیستم .می دانی چه کسی مرا از خود بی خود کرده است ؟ آن نقاش ازلی که صورت ها را نقش می زند ۴_عمر گویندم که ضایع می کنی با خوب رویان  وآن که منظوری ندارد، عمر ضایع می گذارد [خوب رویان : جمع خوب روی ، زیبا رویان /مجاز : منظور ( معشوق ) معنی بیت چهارم  به من می گویند که در راه زیبا رویان عمر خویش را تباه می کنی ، اما بر عکس کسانی که دلداری ندارند ، عمر خویش را تباه می سازند . ۵_ هر که می ورزد درختی در سرابستان معنی  بیخش اندر دل نشاند ،تخمش اندر جان بکارد  [ورزیدن : کاشتن /معنی : حقیقت /بیخ : ریشه / تشبیه : معنی به سرابستان ( اضافه ء تشبیهی ) معنی بیت پنجم آن کسی که در بستان سرای حقیقت درختی را پرورش می دهد ، دانه ء آن را در جان کشته و ریشه ء آن را در دل خویش استوار ساخته است . ۶_عشق و مستوری نباشد ، پای گو در دامن آور کز گریبان ملامت سر بر آوردن نیارد  [مستوری : تقوا و پاکدامنی ،نجابت و پارسایی / ملامت : عتاب و سرزنش / یارستن : توانستن /کنایه : پای در دامن آوردن ( گوشه گرفتن و کناره گیری کردن ) / سر بر آوردن ( ظاهر و آشکار شدن ) /استعاره ء مکنیه : گریبان ملامت ] معنی بیت ششم  عشق و پرهیز گاری ناسازاند .به آن کس که نمی تواند سر از ملامت شنیدن در راه عشق بلند کند، بگو که ترک عشق کند و کنار رود. ۷_گر من از عهدت بگردم ، ناجوانمردم ، نه مردَم  عاشق صادق نباشد کز ملامت سر بخارد  [عهد : پیمان / کنایه : سر خاریدن ( تعلل و اهمال کردن / جناس مرکب : ناجوانمردم ، نه مردم /آرایه ء ازدواج : عاشق ، صادق  معنی بیت هفتم  اگر منواز پیمانی که با تو بسته ام بر گردم ،آدمی نه ، بلکه نا جوانمرد هستم ، زیرا کسی که از ملامت شدن در راه عشق شرمنده شود و به خود تردید راه دهد ، عاشق راستین نیست . ۸_باغ می خواهم که روزی سرو بالایت ببیند تا گلت در پا بریزد ، وَارغوان بر سر ببارد  [بالا : قد و قامت / ارغوان : "درختی است دارای گل های قرمز ارغوانی که قبل از ظاهر شدن برگ های درخت می شکفد و در موسم بهار سراپا گل میشود " /تشبیه : قد و قامت به سرو /تناسب و تضاد : پا ، سر / جناس زاید : سرو ، سر / تناسل : باغ ، سرو ، گل ، ارغوان ]  معنی بیت هشتم آرزو می کنم که باغ بالای چو سروت را ببیند ، تا گل به پایت بریزد و ارغوان بر سرت نثار کند  ۹_آن چه رفتار است و قامت؟ وآن چه گفتار و قیامت؟ چند خواهی گفت سعدی ؟ طیبات آخر ندارد. [ایهام : طیّبات ۱_،جمع طیبه ، پاکی ها و نیکویی /سخنان دلپسند و نیکو / ....] معنی بیت نهم  آن چه بالا و چه رفتار موزونی است ؟ و آن چه سخن گفتنی است که با آن قیامت به پا می کنی ؟ای سعدی چقدر می خواهی از این اوصاف زیبا سخن بگویی ؟این نیکویی ها ی رفتاری و گفتاری او پایان پذیر نیست ...