سعدی

هر که به خویشتن رود ره نبرد به سوی اوبینش ما نیاورد طاقت حسن روی اودامن من به دست او روز قیامت اوفتدعمر به نقد می‌رود در سر گفت و گوی او.

هر کس از او به قدر خویش آرزویی همی‌کنندهمت ما نمی‌کند زو به جز آرزوی اواین بیت در کلیات سعدی به تصحیح محمدعلی فروغی نیز دقیقا به همین صورت آمده است. "هر کس" ضمیر مفرد است و معمولا با فعل مفرد می‌آید. هرچند در کاربرد این مصراع از نظر معنی با "همه کس" فرقی ندارد. بنابراین به نظر من مصراع اول در اصل باید با "همی‌کند" پایان یافته باشد. خبر ندارم که فروغی چگونه با آن برخورد کرده است ولی فعل "همی‌کنند" مشکل دیگری نیز دارد. وزن این شعر "مفتعلن مفاعلن دو بار" است این یک وزن سالم است یعنی از رکن آخری هجایی کم نشده است. من تاکنون در غزلیات سعدی 535 غزل را بررسی کرده‌ام از این میان 12 غزل بر همین وزن هستند (هنوز به آخرین غزل نرسیده‌ام) تاکنون این تنها مصراعی است که در این وزن و بسیاری از اوزان سالم دیگر دیده‌ام که با هجای کشیده پایان می‌یابد. در حالی که در اوزان مشابه غیر سالم مانند "مفتعلن مفتعلن فاعلن" و "فعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلن" کاربرد هجای کشیده در پایان مصراع فراوان است و این طبق اختیار شاعری "عدم تمایز هجاهای کوتاه، بلند و کشیده در پایان مصراع" قابل توجیه است. اگر بتوانم ثابت کنم که این اختیار فقط برای اوزان سالم (حداقل اکثر اوزان سالم) مجاز است، دلیل دیگری خواهد بود که مصراع فوق یک "ن" اضافه دارد. شما هم لطفا در هر دو حالت بخوانید اگر "همی‌کنند" را صحیح بگیریم، برای خواندن موزون این بیت کمی با فشار روبرو می‌شویم و برای شروع مصراع دوم مجبوریم سریعتر از معمول کلمه "همی‌کنند" را تمام کنیم ولی در حالت "همی‌کند" چنین مشکلی نداریم.

@حبر:جناب حبر، اول بینه‌ای در موافقت نظرتان بیاورم که من تا به حال در پنج نسخهٔ کلیات در گنجینهٔ گنجور این غزل را پیدا کرده‌ام که تصویرشان ذیل متن غزل در دسترس است و در همه به اتفاق «همی‌کند» آمده. قطعاً قدمت و اصالت نسخه‌ها اهمیت دارد و احتمال دارد که نسخه‌نویسان در «روان کردن» بیت دست‌اندرکار بوده باشند. باید دید که مراجع فروغی کدام نسخه‌ها هستند ضمن این که از آن طرف در چاپ تصحیح فروغی بعضاً مواردی دیده‌ام که به وضوح غلط چاپی به نظر می‌رسند.اما بعد، در مورد کاربرد «هر کس» با فعل جمع در اشعار شیخ اجل نمونه‌های دیگری هم وجود دارد که در آنها فعل جمع عموماً قابل جایگزینی با فعل مفرد نیست. احتمالاً معروفترینش این بیت است:«هر کس به تماشایی رفتند به صحراییما را که تو منظوری خاطر نرود جایی»باز هم هست:«هر کس به جهان خرمیی پیش گرفتندما را غمت ای ماه پری چهره تمام است»«کنند هر کسی از حضرتت تمناییخلاف همت من کز توام تو می‌باید»«هر کس سر سودایی دارند و تمناییمن بنده فرمانم تا دوست چه فرماید»در مورد قاعدهٔ فرضی هم که در مورد اختیارات عروضی عنوان فرمودید در زبان حافظ که در روانی بی نظیر است به تعداد کافی در همین وزن موارد نقض کننده‌اش وجود دارد:«دستخوش جفا مکن آب رخم که فیض ابربی مدد سرشک من در عدن نمی‌کندکشته غمزه تو شد حافظ ناشنیده پندتیغ سزاست هر که را درد سخن نمی‌کند»«من به خیال زاهدی گوشه‌نشین و طرفه آنکمغبچه‌ای ز هر طرف می‌زندم به چنگ و دف...حافظ اگر قدم زنی در ره خاندان به صدقبدرقه رهت شود همت شحنه نجف»«دولت عشق بین که چون از سر فقر و افتخارگوشه تاج سلطنت می‌شکند گدای توخرقه زهد و جام می گر چه نه درخور همنداین همه نقش می‌زنم از جهت رضای تو... شاه‌نشین چشم من تکیه گه خیال توستجای دعاست شاه من بی تو مباد جای توخوش چمنیست عارضت خاصه که در بهار حسنحافظ خوش کلام شد مرغ سخنسرای تو»و باز هم هست. وقتی در زبان روان حافظ این هم نمونهٔ مخالف وجود داشته باشد قطعاً در زبان دیگر شاعران نمونه‌های فراوان دیگری خواهید یافت.