صائب تبریزی

قافیه بیت دوم لطفا به مالامال اصلاح گردد:می اگر باشد، زبان شکوه مالامال نیست

بسم الله الرحمن الرحیمصائب:محو کی از صفحۀ دل ها شود آثار من؟/من همان ذوقم که می یابند از گفتار منبه اوجِ عرش، سخن را رسانده ام صائب/بلند نام شود هر که در زمان من است بیت اول: عشق را حاجت به زور بازوی اقبال نیست/فتح اقلیم قفس جز در شکست بال نیستفتح و شکست با اقلیم گونه‌ ای مراعات نظیر است. همچنین است زور و بازو. فتح و شکست از منظری تضاد است. و اقبال و شکست هم باطنا تضاد دارند؛ هر چند شاید قابل ذکر نباشند. می‌فرماید که عشق احتیاجی به این که تو به او روی بیاوری و خود را به زحمت بیندازی ندارد، اقبال نمی‌خواهد. چرا که پیروز شدن بر قفس و اجزای آن راهی جز شکستن پرو بال ندارد. منظور این است که عشق می‌خواهد تو را آزاد کند، اما این آزادی نیازی به زور زدن از جانب تو ندارد و نیازی نیست که تو سر پنجه رنجه کنی و می‌ له‌ های قفس را بشکنی، بلکه تو باید خود را از رونق دنیا و دنیا دوستان بیندازی. اگر پرنده بی‌بال و پر شود، عاجز شود، و دیگر به درد نگهداری نخورد، هیچ گاه او را نگه نخواهند داشت. صائب می‌فرماید پر و بال خود را بشکن تا قفس را فتح کنی؛ نیازی به زورآزمایی نیست. این بیت قدری یادآور طوطی و بازرگان است. طوطی خود را از نفع ساقط کرد، سپس آزاد شد.عشق در دیوان صائب به انحاء مختلف ذکر شده است. قدری از آن‌ ها را ذکر می‌کنم:گردی که خیزد از قدم رهروان عشق/با سرمهٔ سیاهی منزل برابر استعشق را با دل صدپارهٔ من کاری هست/در دل غنچهٔ من خردهٔ اسراری هستعشق از ره تکلیف به دل پا مگذارد/سیلاب نپرسد که در خانه کدام استادب گزین که چو منصور هر که شوخی کرد/ادیب عشق سرش را به چوب دار شکستبیت دوم: شرم هشیاری زبان‌بند شکایت گشته است/می‌ اگر باشد، زبان شکوهٔ ما لال نیستزبان‌ بند نوعی افسون است که زبان حریف یا فردی خاص را که مورد اراده باشد بدان می‌بندند. در قدیم رایج بوده، امروزه هم برخی رمالان چنین افسونی می‌بندند. در کل زبان‌ بند آن است که موجب بسته شدن زبان کسی شود. صائب می‌فرماید:خط زبان‌ بند بتان بود نمی‌دانستم/که تو را جوهر شمشیر زبان خواهد شدیا:احسان بی‌سؤال زبان‌ بند خواهش است/از دست کوته است زبان گدا بلندو:زهی نقاب جمالت برهنه‌ رویی‌ها/خموشی تو زبان‌ بند کام‌ جویی‌ هامی‌فرماید شرمی که از هشیاری بر ما مستولی شده است، همچون افسونی زبان ما را بسته است، وگرنه اگر باده مهیا باشد، ما نعره‌ ها می‌ دانیم و می‌ توانیم سخن صریح بگوییم و آن‌ چه در دل داریم رو کنیم و از دهر و از خود و از همه آن‌ چه شکایت داریم بیرون بریزیم. شرم هشیاری تعبیر لطیفی است. صائب آنان را که مست نیستند شرمگین می‌داند؛ چرا که سخن مستانه نمی‌دانند. جنابش آگاهی را موجب شرم می‌داند.بیت سوم: هرکجا پای محبت در میان باشد خوش است /حلقهٔ زنجیر لیلی را کم از خلخال نیستصائب خوشی را جایی می‌ داند که پای محبت آن‌ جا باشد. باید آکسان را بر «پای محبت» گذاشت. یعنی باید پای محبت را با تأکید خواند. از این رو می‌ فرماید که خواه لیلی پای در دیدهٔ خلخال داشته باشد خواه در چشم زنجیر؛ مهم این است که پای لیلی در میان است. خلخال و زنجیر اهمیتی ندارند.در این بیت لیلی خود محبت گرفته شده است. خلخال موجب زیبایی و جلوه است. حال آن که زنجیر نشان از بلا و گرفتاری است. صائب می‌ خواهد بگوید وقتی محبت در میان باشد، چه جاه و جلال و عزت، چه خواری و گرفتاری و بلا؛ هر دو یکی است.بیت چهارم: هر قدر خواهد دلت عرض تجلی کن به دل/خانهٔ آیینه تنگ از کثرت تمثال نیستما هر قدر بر اشیاء مقابل آیینه بیفزاییم، آیینه دلتنگ و گرفته نخواهد شد؛ حال آن که در عالم حقیقی و واقعی هر جایی به یک میزان خاص ظرفیت دارد؛ یعنی ما نمی‌ توانیم بیش از ظرفیت ظروف چیزی بر آن‌ ها تحمیل کنیم. صائب می‌فرماید که دل، آیینه است و می‌ تواند تمام تجلیات باری تعالی را در خود جای بدهد. لذا هر قدر می‌ خواهی تجلیات را به دلت راه بده، چون آیینه ظرفی است که تنگ نخواهد شد.صائب می‌ فرماید:عاقبت از خانهٔ آیینه هم دلگیر شد/در بهشت آن شوخ بی‌پروا نمی‌گیرد قراریا:از خانهٔ آیینه صبوحی زده آید/از چشم خود آن کس که بود رطل گرانشو:تماشای جمال خود چنان برده است از هوشش/که بیرون آورند از خانهٔ آیینه با دوششخانهٔ آیینه، هم به‌ تنهایی می‌ تواند یک آینه باشد، هم می‌ تواند آیینه‌ خانه باشد؛ مثل تالار آیینه.بیت پنجم: در حریم وصل او صائب خموشی پیشه کن/ مجلس حال است این‌ جا، جای قیل و قال نیستخموشی و قیل و قال در مقابل هم هستند. حال و قال هم در مقابل هم هستند. می‌فرماید وقتی به معشوق رسیدی، دیگر چیزی مگو. وصل زبان را می‌بُرد و کوتاه می‌کند، چون دیگر چیزی برای گفتن و خواستن وجود ندارد؛ آن‌ چه عاشق می‌ خواسته، اکنون با حصول وصل در برابر اوست؛ پس جای سخن گفتن نیست، بلکه فقط جای حال است نه قال.بمنه و کرمه